رسانه قطبنما: استارتاپ های گردشگری و صنایع دستی ایران که تازه درحال مداوای زخم‌‌های ناشی از بحران کرونا بودند، از مهرماه ۱۴۰۱ تاکنون، با بحران دیگری دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند؛ بحرانی که آینده بسیاری از آن‌ها را در هاله‌ای از ابهام فرو برده است. با آغاز تحولات اجتماعی ایران در ۳ ماه گذشته، صنعت گردشگری ایران نیز دچار وضعیتی نامساعد شد؛ بسیاری از سفرهای داخلی، خارجی و ورودی لغو شده‌اند و بسیاری از مردم جامعه، دیگر روحیه‌ای برای گردش ندارند. این تغییر رفتار مردم و جامعه، بیش از هر قشری، به کسبوکارهای نوپای حوزه سفر، گردشگری و صنایع دستی آسیب وارد کرده است.
در همین راستا، «رسانه قطبنما» با ۴۰ استارتاپ سفر، گردشگری، میراث فرهنگی و صنایع دستی گفتگو کرده است تا وضعیت آن‌ها را پس از آغاز تحولات اجتماعی در ایران، بررسی کند. برای تهیه این گزارش، وضعیت استارتاپهای «اتاقک»، «جاجیگا»، «ایران هتلز»، «وینوپر»، «تهران ایمیجز»، «شرکت مجلل سفر طلایی»، «ارکاییک لند»، «آقای جستجوگر»، «رادیو جولون»، «آوایار»، «یوتوپین»، «تورلین»، «سفرنما»، «از این سو»، «سفربهکام»، «مپینو»، «سفرباما»، «پارس ویستا»، «سفرسنجی»، «سفیران مدگو»، «نارون اکوتور»، «آرکابوم»، «خط ۱۱»، «توریسم سلامت مبین»، «باشگاه گردشگری دانشگاهیان»، «ره‌بوم»، «فیشینگ.فینیشینگ»، «راتا آرامش زندگی»، «سینا سفر ارومیه»، «SURFIRAN»، «پلتفرم بوتیک هتل‌های ایران»، «فرجاد سپهر جهان آرا»، «اردوچی»، «بیمارستان هوشمند»، «کوچی‌نو»، «راشا»، «توریسم گلستان»، «ماینایکس»، «اوبا» و «رصدگر عمق آسمان» بررسی شده و با مدیران و نمایندگان این استارتاپ‌ها گفتگو صورت گرفته است.
طبق بررسی کارشناسان قطبنما، حدود ۱۵ درصد از این استارتاپ‌ها به حالت تعلیق درآمده‌اند یا تعطیل شده‌اند؛ ۲۵ درصد از آن‌ها نیز با نیمی از ظرفیت خود و به صورت نیمه‌فعال، ادامه حیات می‌دهند. همچنین، در مصاحبه‌های عمیق با مدیران این کسبوکارهای نوپا، ۶ دلیل اصلی برای تعطیلی برخی از آن‌ها استخراج شده و ۱۰ چالش جدی آن‌ها در سه ماه اخیر نیز مورد بررسی قرار گرفته است.
«رسانه قطبنما» پیش از این نیز در گزارشی، به بررسی وضعیت کسبوکارهای گردشگری و هتلداری پس از شروع اعتراضات در ایران و فیلترینگ شدید فضای مجازی پرداخته بود که این گزارش را می‌توانید در اینجا بخوانید.
آنچه در این مطلب می‌خوانید:
- آمار تعطیلی یا توقف فعالیت استارتاپ‌ها
- علل تعطیلی استارتاپهای سفر
- ۱۰ چالش استارتاپهای سفر پس از تحولات اجتماعی ایران
- چشم‌انداز مبهم استارتاپهای گردشگری در ایران
آمار تعطیلی یا توقف فعالیت استارتاپ‌ها
بررسی وضعیت استارتاپهای گردشگری ایرانی پس از آغاز تحولات اجتماعی نشان میدهد که از میان ۴۰ استارتاپ گردشگری که با «رسانه قطبنما» گفتگو کرده‌اند، ۶ استارتاپ به‌طور کامل تعلیق یا تعطیل شده‌اند؛ ۱۰ استارتاپ به‌صورت نیمه‌فعال به کار خود ادامه می‌دهند و ۲۴ استارتاپ نیز همچنان فعال هستند اما در بخش‌های مختلف دچار چالش‌ها و مشکلات عدیده‌ای شده‌اند. برخی از این استارتاپهای فعال به خبرنگار «قطبنما» گفته‌اند که نمی‌دانند در ماه‌های آتی همچنان بتوانند به کار خود ادامه دهند یا خیر.
اما چرا برخی استارتاپ‌ها مجبور شده‌اند در ۳ ماه گذشته کرکره کسبوکار خود را پایین بکشند؟ آن کسبوکارهای نوپایی که هنوز زنده هستند و به‌طور فعال و نیمه فعال به کار خود ادامه می‌دهند، در این مدت با چه چالش‌هایی روبه‌رو شدند؟
علل تعطیلی استارتاپهای سفر
همان طور که اشاره شد، از میان استارتاپ‌هایی که توسط «رسانه قطبنما» مورد بررسی قرار گرفته‌اند، ۶ استارتاپ به‌طور کامل تعطیل شده‌اند. بررسی‌های «رسانه قطبنما» نشان میدهد که «توریسم سلامت مبین»، «اوبا»، «تهران ایمیجز»، «خط ۱۱»، «تورلین» و «ره‌بوم»، استارتاپ‌هایی هستند، فعالیت خود را متوقف کرده‌اند. البته آن‌ها امیدوارند بتوانند با بهبود وضعیت گردشگری و شرایط اجتماعی کشور، دوباره به میدان برگردند؛ اما در حال حاضر، به دلایل مختلف کار خود را متوقف کرده‌اند.
بررسی‌های «قطبنما» نشان میدهد که به ۶ دلیل اصلی، برخی استارتاپهای گردشگری ایرانی دست به تعطیلی کار خود زده‌اند. از میان این دلایل، آنچه که بیشتر به چشم می‌خورد، مشکلات مالی و عدم توانایی تامین بودجه است. ۶ دلیل محوری تعطیلی و تعلیق برخی استارتاپهای سفر و میراث فرهنگی در ایران چیست؟
۱. بحران‌های زنجیره‌وار در سه سال اخیر
اگرچه تحولات اجتماعی در نیمه دوم سال ۱۴۰۱، بسیاری از استارتاپهای گردشگری را با چالش روبه‌رو کرده است، اما آنچه که برخی از آن‌ها را به زانو در آورده، بحران‌های زنجیره‌وار طی ۳ سال اخیر است؛ بحران‌هایی نظیر همه‌گیری کرونا که تقاضای سفر و گردشگری را در سراسر دنیا، از جمله ایران، به‌طور چشم‌گیری کاهش داد و کسبوکارهای گردشگری را با مشکلات جدی روبه‌رو کرد. سعید رحیمی، مدیرعامل استارتاپ «توریسم سلامت مبین» که این روزها فعالیت خود را متوقف کرده، در این باره می‌گوید: «از زمان همه‌گیری کرونا تاکنون، همواره با چالشهای بسیاری روبه‌رو بوده‌ایم؛ اما شرایط اجتماعی در ۲ و ۳ ماه گذشته، تقاضای سفر را به‌شدت کاهش داده است و ما به‌ناچار فعالیت خود را متوقف کرده‌ایم.»
«ما از سال ۱۳۹۸، به‌دلیل حادثه هواپیمای اوکراینی و همه‌گیری کرونا در سراشیبی بودیم، اما اتفاقات اخیر تیر خلاصی بر پیکر کسبوکار ما بود و به همین دلیل دیگر فعالیتی نداریم»؛ این را نیز، علی گاردی، مدیرعامل استارتاپ اوبا، سیستم ساماندهی و یکپارچه‌سازی رزرواسیون عشایری می‌گوید.
۲. کاهش تقاضای سفر
ادامه حیات هر شکلی از کسبوکار، به تقاضای مشتریان بستگی دارد. تا زمانی که مسافری وجود نداشته باشد، سفری سفر شکل نخواهد گرفت و در نتیجه، فعالیت کسبوکارهای گردشگری نیز متوقف می‌شود. در ۳ ماه گذشته نیز، با آغاز تحولات اجتماعی در ایران، بسیاری از ایرانی‌ها دیگر تمایلی به سفر کردن ندارند و علاوه بر آن، اوضاع نابسامان کشور، باعث شده گردشگران خارجی نیز به دلایل امنیتی از سفر به ایران خودداری کنند. این یعنی «کاهش شدید تقاضای سفر» که به تعطیلی برخی از کسبوکارهای نوپا در این زمینه انجامیده است.
علی گاردی، مدیرعامل استارتاپ اوبا که این روزها فعالیت خود را متوقف کرده است، در این خصوص نیز می‌گوید: «ما ۲۲۰ تور ورودی برای فروردین و خرداد ۱۴۰۲ داشتیم که همه آن‌ها بدون استثنا لغو شده‌اند؛ برخی از کنسلی‌ها به دلیل هشدارهای دولت‌های خارجی بوده و برخی هم به‌دلیل عدم علاقه مسافران خارجی به سفر به ایران، توسط خود مسافران کنسل شده است.»
۳. نبود امنیت عمومی
ترس و نگرانی از امنیت در شهرها و خیابان‌های ایران، یکی دیگر از دلایل کاهش تقاضای سفر و البته تعطیلی برخی استارتاپهای سفر به‌ویژه استارتاپهای شهرگردی مانند خط ۱۱ و تهران ایمیجز (Tehran Images) بود. مدیران استارتاپ‌ها در این زمینه تصریح می‌کنند که سفر باید در امنیت و آرامش انجام شود و هنگامی که مردم نگران امنیت خود هستند، تفریح و گردش را در اولویت قرار نمی‌دهند.
به‌عنوان مثال احسان رافتی، مدیرعامل استارتاپ تهران ایمیجز که پروژه‌های «یزد ایمیجز» و «اصفهان ایمیجز» را نیز مدیریت می‌کند، می‌گوید: «این روزها عکاسان در شهرها امنیت ندارند، در حالی که یکی از بخش‌های گردش‌های ما عکاسی است. علاوه بر آن، نبود امنیت در شهرها، بسیاری از گردشگران را از سفر منصرف کرده است؛ به همین دلایل، ما هم فعالیت خود را در اپلیکیشن‌های «یزد ایمیجز» و «اصفهان ایمیجز» به‌طور کامل تعطیل کرده‌ایم و اگر شرایط این طور پیش برود، تا نوروز ۱۴۰۲ احتمالا «تهران ایمجز» نیز به‌طور کامل تعطیل می‌شود.»
۴. فیلترینگ و اختلال در اینترنت
مسئله‌ای که با آغاز حوادث اخیر در ایران، دامن‌گیر همه مردم و کسبوکارهای ایرانی شد، فیلترینگ و اختلالات اینترنت بود؛ چالشی که فعالیت استارتاپهای گردشگری را در شبکه‌های اجتماعی متوقف کرد و آن دسته کسبوکارهایی را که برای بازاریابی و فروش خدمات خود وابستگی بسیاری به این فضا داشتند، به مرز نابودی کشاند.
به عنوان مثال، استارتاپ تهران ایمیجز که بخش بسیاری از فعالیتش تولید محتوا در شبکه‌های اجتماعی به‌ویژه اینستاگرام بود، در همین شبکه اجتماعی علت تعطیلی خود را فیلترینگ شدید اعلام کرده است: «ما به برخی مسئولان پیشنهاد دادیم که این روزها به‌ویژه زمان برگزاری جام جهانی ۲۰۲۲، بهتر است فضای اینستاگرام مملو از عکس و فیلم شود تا بتوانیم مسافران را از قطر وارد ایران کنیم، نه اینکه اینستاگرام را تعطیل کنیم!» مدیرعامل این استارتاپ با بیان این مطلب، به «رسانه قطبنما» می‌گوید که بخش اعظم بازاریابی این کسبوکار نوپا، از طریق اینستاگرام انجام می‌شد و تا زمانی که اینستاگرام فیلتر است، تهران ایمیجز نمی‌تواند هیچ فعالیتی داشته باشد.
۵. نبود چشم‌انداز روشن از آینده اکوسیستم استارتاپی گردشگری در ایران
«من در شروع کار، فعالیتم را متوقف کردم. این تصمیم برایم دشوار بود، اما مجبور شدم؛ چراکه هیچ امیدی به آینده ندارم»؛ این را پونه یوسف علی، مدیرعامل استارتاپ «ره‌بوم» می‌گوید که با وجود زحماتی که ۲ سال برای کسبوکار خود کشیده، حالا فعالیت خود را متوقف کرده است؛ چراکه هیچ آینده روشنی در گردشگری ایران نمی‌بیند. البته تنها این استارتاپ نیست که چشم‌انداز روشنی از آینده اکوسیستم استارتاپی در ایران ندارد. امیرشایان بهزادفر، مدیرعامل استارتاپ «تورلین» نیز به «رسانه قطبنما» می‌گوید که با شرایط فعلی، آینده غیر قابل‌پیش‌بینی است.
۶. عدم توانایی در تامین بودجه
وجود بحران در جامعه، کاهش تقاضای سفر را در پی دارد و این یعنی کاهش درآمد کسبوکارهای حوزه سفر و گردشگری. حال سوال این است: استارتاپ نوپایی که درآمدی ندارد و حتی پیش از وقوع اعتراضات اخیر نیز نتوانسته است سرمایه جذب کند، چگونه باید به فعالیت خود ادامه دهد؟ بررسی‌های «رسانه قطبنما» در گفتگو با ۴۰ استارتاپ گردشگری ایرانی نشان میدهد که عدم توانایی در تامین بودجه، یکی از مهم‌ترین دلایل تعطیلی کسبوکارهای نوپای این حوزه است. به‌عنوان مثال، امیرشایان بهزادفر، مدیرعامل استارتاپ «تورلین» می‌گوید: «قبل از ماجراهای اخیر نیز مشکل سرمایه‌گذاری وجود داشت و قرار بود یک مدت کار خود را متوقف کنیم، اما پس از این اتفاقات به‌طور کلی مجبور شدیم کار خود را تعطیل کنیم. با این‌همه، در صورت بهبود شرایط بار دیگر فعالیت خود را از سر خواهیم گرفت.»
مدیرعامل استارتاپ «ره‌بوم» نیز در خصوص چالش تامین بودجه به «رسانه قطبنما» می‌گوید: «پیش از این، هزینه‌ها را از جیب می‌دادیم، اما اکنون که گردشگری با بحران روبه‌رو شده است این سوال را از خود می‌پرسیم که تا کی می‌شود با این روال پیش رفت؟»
۱۰ چالش استارتاپهای سفر پس از تحولات اجتماعی ایران
همان طور که اشاره شد، از میان ۴۰ استارتاپ گردشگری، میراث فرهنگی و صنایع دستی که با «رسانه قطبنما»، گفتگو کرده‌اند، پس از تحولات اجتماعی در ۳ ماه گذشته، ۱۰ مورد از آن‌ها به‌صورت نیمه‌فعال و ۲۴ مورد نیز به‌صورت فعال مشغول به کار هستند.
با این‌همه و با وجود آنکه اغلب این کسب‌و‌کارها همچنان اعلام تعطیلی نکرده‌اند، در ماه‌های اخیر با چالشهای بسیاری روبه‌رو شده‌اند؛ چالش‌هایی که در میان بسیاری از آن‌ها مشترک است و بسیاری از آن‌ها معتقدند که تداوم این مسائل ممکن است به تعطیلی این استارتاپ‌ها بیانجامد. اما ۱۰ چالش اصلی این کسبوکارهای نوپا طی ۳ ماه اخیر چه بوده است؟
۱. کاهش تقاضا، فروش و درآمدها
بحران اخیر، علاوه بر لغو ۹۰ درصدی سفرهای داخلی، ۹۰ درصد نیز سفرهای ورودی به ایران را نیز کاهش داد؛ این موضوع را فعالان با سابقه گردشگری بارها در رسانه اعلام کرده‌اند. کاهش تقاضای سفر، کاهش شدید فروش را ماه‌های اخیر به‌دنبال داشته است؛ به‌طوری که از میان ۴۰ استارتاپی که با «رسانه قطبنما» گفتگو کردند، تقریبا همه با مشکل کاهش فروش و درآمد روبه‌رو بودند. به‌عنوان مثال، سید یعسوب‌الدین فیض آبادی، مدیرعامل «شرکت مجلل سفر طلایی» به رسانه قطبنما می‌گوید: «بحران اخیر، راندمان کاری ما را تا ۷۰ درصد کاهش داده است.»
مهدی اشراقی، مدیرعامل آژانس مسافرتی «SURFIRAN» که در زمینه تورهای ورودی گردشگران خارجی فعال است نیز می‌گوید: «ناآرامی‌ها و اخبار بد از ایران، باعث لغو بسیاری از سفرهای گردشگران خارجی شده؛ تا جایی که میزان فروش مجموعه ما را ۹۰ تا ۹۵ درصد کاهش داده است.»
البته کاهش فروش تنها متوجه کسبوکارهایی که مستقیما با مسافر سر کار دارند، نشده است؛ بلکه آن‌هایی که در حوزه میراث فرهنگی و صنایع دستی فعالیت دارند نیز با کاهش تقاضا، بازدید و فروش روبه‌رو شدند. مثلا میلاد بخت‌ور، مدیرعامل استارتاپ «راشا» که در حوزه طراحی و تولید ظروف فلزی لعابی نسوز و نشکن با طرح‌های گردشگری فعالیت می‌کند نیز می‌گوید که نمایندگان این مجموعه نمی‌توانند محصولات را بفروشند؛ بنابراین هیچ درخواستی ارائه نمی‌دهند و به همین دلیل، میزان فروش این مجموعه تا ۱۰۰ درصد کاهش یافته است. هاله آقابابا، بنیان‌گذار استارتاپ «ارکاییکلند» هم که در زمینه احیای صنایع دستی عشایری و روستایی فعال است، به «رسانه قطبنما» می‌گوید: «این روزها توان و علاقه مردم به خرید صنایع دستی کاهش و به‌دنبال آن، میزان درآمد مجموعه ارکاییکلند نیز ۵۰ تا ۶۰ درصد کاهش یافته است.»
۲. فیلترینگ و اختلال اینترنت
فیلترینگ و اختلال اینترنت اما، علاوه بر اینکه یکی از علل تعطیلی استارتاپهای گردشگری به شمار می‌رود، یکی از بزرگ‌ترین چالشهای استارتاپهای فعال و نیمه فعال نیز محسوب می‌شود. تقریبا همه ۴۰ استارتاپی که با «رسانه قطبنما» گفتگو کردند، به نحوی با مشکل فیلترینگ و اختلال اینترنت دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند. اختلال اینترنت باعث شده است که بسیاری از استارتاپ‌ها رسانه‌های اجتماعی خود را از دست بدهند؛ مثلا استارتاپ «پارس ویستا»، که در زمینه طراحی، برنامه‌ریزی و اجرای مسیر‌های نوین در سفر فعال است، از اینکه مخاطبان شبکه‌های اجتماعی خود را از دست داده، ابراز نگرانی می‌کند. بنیان‌گذار شرکت مجلل سفر طلایی نیز به در گفتگو با «رسانه قطبنما» عنوان کرده که بخشی از درآمد این شرکت که از طریق اینستاگرام تامین می‌شد، به‌طور کامل از بین رفته است.
همچنین، اختلال اینترنت امکان برقراری ارتباط را برای استارتاپهای گردشگری دشوار و حتی ناممکن کرده است؛ مثلا مهدیه زادشیر، بنیان‌گذار استارتاپ «کوچی‌نو» معتقد است: «فیلترینگ اینترنت یکی از بزرگ‌ترین مشکلات ما بوده است؛ چراکه امکان برقراری ارتباط با تورلیدرها را برای‌مان بسیار دشوار کرده.»
از سوی دیگر، اختلال اینترنت، استارتاپهای فناوری‌محور را به نحو دیگری با چالش روبه‌رو کرده است؛ مثلا محمدرضا محمدی، بنیان‌گذار استارتاپ فناوری‌محور «فرجاد سپهر جهان آرا»، به رسانه قطبنما می‌گوید: «به‌دلیل اختلال اینترنت، در بخش تولید محتوا و برنامه‌نویسی با مشکل اساسی روبه‌رو هستیم و نمی‌توانیم مانند گذشته کار خود را ادامه دهیم.» پرستو علیخانی، هم‌بنیان‌گذار استارتاپ «ماینایکس»، که فناوری واقعیت گسترده یا XR را در حوزه معادن برای فعالسازی گردشگری معادن به کار می‌گیرد، به «رسانه قطبنما» اعلام کرده که «بسیاری از ابرازهای ما همیشه فیلتر بوده است؛ حالا شدت یافتن فیلترینگ و نیاز به VPNهای پیشرفته‌تر، کار را برای‌مان دشوارتر کرده است.»
اختلال اینترنت حتی مانع پیشرفت و توسعه برخی استارتاپهای گردشگری شده است؛ مثلا استارتاپ «از این سو» که قرار بود به‌زودی اپلیکیشن خود را راه‌اندازی کند، به‌دلیل اختلال اینترنت این کار را به تعویق انداخته است.
موضوع دیگر آن است که حتی استارتاپ‌هایی که سعی کرده‌اند با وجود فیلترینگ و اختلال اینترنت، از راه‌های مختلفی فعالیت خود را در شبکه‌های اجتماعی از سر بگیرند نیز با بازخورد منفی از سوی کاربران روبه‌رو شدند؛ مثلا استارتاپ «نارون اکوتور» که مجری تورهای تجربه‌گرا و طبیعت‌گردی است، در این باره می‌گوید: «ما به‌مدت ۶۰ روز کار خود را تعطیل کردیم. زمانی که تصمیم گرفتیم کم‌کم فعالیت خود را در شبکه اجتماعی خود آغاز کنیم، با بازخوردهای بسیار منفی از سوی کاربران روبه‌رو شدیم. این در حالی است که همه کسب‌و‌کارها در بخش‌های دیگر، همچنان فعال هستند و فقط کسبوکارهای گردشگری مجبور به تعطیلی کار خود هستند؛ آیا کسبوکارهای حوزه سفر نیاز به کسب درآمد ندارند؟» این چالش البته ناشی از فضای حاکم بر شبکه‌های اجتماعی است که اولویت‌های کاربران را به سطوح دیگری انتقال داده و به نظر می‌رسد آن‌ها فعلا علاقه‌ای به پیگیری موضوعاتی نظیر سفر و… ندارند.
۳. کند شدن فرآیندهای اداری
یکی از چالش‌هایی که برخی از استارتاپهای سفر ایرانی، از آن شکایت دارند، کندی فرآیندهای اداری و تعویق دریافت مجوزهای اداری است؛ به‌نظر می‌رسد شرایط روحی کارکنان اداری و یا حتی کندی سرعت اینترنت به‌صورت مستقیم یا غیر مستقیم در سرعت امور اداری نیز تاثیر گذاشته است.
پرستو علیخانی، مدیر استارتاپ «ماینایکس» در گفتگو با «قطبنما» به این مطلب اشاره می‌کند: «به‌نظر می‌رسد این روزها، به‌دلیل وضعیت روانی و بحران اجتماعی، امور اداری، دریافت مجوزها و انعقاد قراردادها، کمی متوقف شده است.» مدیرعامل استارتاپ گردشگری مذهبی «رصدگر عمق آسمان» نیز به «رسانه قطبنما» گفته است که «ما قرار بود قبل از حوادث اخیر، با آموزش‌و‌پرورش همکاری کنیم و حتی تاییدیه‌های لازم را نیز دریافت کرده بودیم، اما با وجود اینکه ۳ ماه از سال تحصیلی می‌گذرد، هنوز این همکاری شکل نگرفته و برخی امور متوقف شده است.»
۴. کاهش همکاری با پارتنرها و همکاران داخلی و خارجی
تحولات اجتماعی در ۳ ماه گذشته باعث شده است که بسیاری از استارتاپهای گردشگری ایرانی، برای همکاری با شرکت‌های داخلی و خارجی و انعقاد قراردادهای جدید با چالش روبه‌رو شوند. از آنجایی که دقیقا مشخص نیست که شرایط حال حاضر کشور چه زمانی به پایان می‌رسد، بسیاری از شرکت‌های داخلی فقط روی حفظ حیات خود تمرکز کرده‌اند و همکاری‌های جدید را به تعویق می‌اندازند. مثلا مدیر عامل استارتاپ «فرجاد سپهر جهان آرا» به «رسانه قطبنما» می‌گوید: «ما در حال برنامه‌ریزی برای انعقاد قراردادهای جدید بودیم، اما هم‌اکنون همه آن‌ها لغو شده است و فعلا با قراردادهای قبلی خود فعال هستیم.»
همچنین به‌نظر می‌رسد شرکت‌های خارجی نیز، همکاری با کسبوکارهای ایرانی را به تعویق انداخته‌اند؛ گویی آن‌ها نیز منتظرند تا شرایط اجتماعی ایران به یک ثبات نسبی برسد. در این باره، امین پرهیزکار، بنیان‌گذار استارتاپ «فیشینگ.فینیشینگ»، ارائه‌دهنده خدمات تخصصی در حوزه ماهیگیری ورزشی و تفریحی به خبرنگار «قطبنما» می‌گوید: «قرار بود با یک شرکت روسی همکاری کنیم تا بتوانیم از مسافران خارجی در تورهای خود استقبال کنیم، اما به‌دلیل مشکلات داخلی ایران، شرکت روسی فعلا همکاری خود را متوقف کرده است و اکنون در لبنان فعالیت می‌کند.»
۵. تعلیق یا تعدیل نیروهای انسانی
اتفاقات نیمه دوم سال ۱۴۰۱ در ایران تا امروز باعث شده تا برخی از استارتاپهای ایرانی حوزه سفر، برای جبران هزینه‌ها و به دلیل نبود درآمدزایی، برخی از نیروهای کاری خود را تعلیق کنند. «شرکت خدمات مسافرتی و جهانگردی سینا سفر ارومیه» از جمله این شرکت‌ها بوده است: «در ۳ ماه گذشته، درآمدها کاهش و هزینه‌ها افزایش یافته است؛ بنابراین ما مجبور شدیم برخی از نیروهای خود را تعدیل کنیم.» از طرف دیگر، اکبر توحیدی مدیرعامل استارتاپ «سفرباما» نیز از تعدیل نیروی کاری این کسبوکار از ۶ نفر به ۲ نفر خبر داده است. سحر بختیاری، مدیرعامل استارتاپ «آوایار» نیز پیش از این، به «رسانه قطبنما» گفته بود: «اگرچه تیم بزرگی نبودیم، اما ناگزیر به تعدیل نیرو شدیم.» البته بختیاری خاطرنشان کرده بود که این تعدیل‌ها، تنها به‌دلیل چالش‌ها اخیر رخ نداده؛ بلکه به‌خاطر پیش‌بینی آن‌ها مبنی بر این است که گردشگری فعلا آن‌طور که باید رونق نخواهد یافت.
نکته دیگر آن است که حتی برخی از استارتاپ‌هایی که تاکنون برای حفظ نیروهای خود تلاش کرده‌اند نیز معتقدند اگر وضعیت به این صورت ادامه یابد، ممکن است مجبور شوند با برخی از کارکنان خود، قطع همکاری کنند. به‌عنوان مثال، دانیال نوری، بنیان‌گذار استارتاپ گردشگری «سفربهکام» به «رسانه قطبنما» گفته است: «اگر این وضعیت ادامه پیدا کند، بسیاری از کسبوکارهایی که به تولید محتوا در شبکه‌های اجتماعی می‌پردازند، مجبور می‌شوند نیروهایی نظیر گرافیست، محتوانویسان و… را تعدیل کنند.»
۶. نبود حمایت‌های دولتی
یکی از موارد مورد انتقاد کسبوکارهای نوپای گردشگری ایران، عدم حمایت و مساعدت دولت و مسئولان در شرایط کنونی است؛ البته این چالش، موضوع جدیدی نیست و همواره محل گلایه فعالان گردشگری بوده است. حالا بسیاری از کسبوکارهای نوپا انتظار دارند در این شرایط بحرانی، دولت با برنامه‌ریزی‌های درست و مدون، شرایط را بهتر کند. به‌عنوان مثال، محمد یاری، بنیان‌گذار استارتاپ «آرکابوم»، به «رسانه قطبنما» می‌گوید: «ما تنها شرکت دانش‌بنیان در حوزه گردشگری و میراث فرهنگی هستیم و انتظار داریم با حمایت‌های بیشتری از سمت وزارت گردشگری روبه‌رو شویم. تا زمانی که دولت حمایت لازم را انجام ندهد، کسبوکارهای متکی به دولت با مشکلات بسیاری روبه‌رو هستند.» همچنین یاری معتقد است که وزارت گردشگری تمایلی به حمایت و توجه به شرکت‌های خلاق ندارند و تنها به برگزاری رویدادهای نمایشی بسنده می‌کند؛ رویدادهایی که خروجی خاصی هم ندارند.
از سوی دیگر، به باور مدیرعامل «شرکت مجلل سفر طلایی» نیز، «شرکت‌های متولی مانند کانون اتومبیلرانی به جای مساعدت با کسبوکارهای گردشگری در این شرایط بحرانی، حتی هزینه‌های دریافتی خود برای برخی قراردادها را افزایش داده‌اند!»
۷. مهاجرت نیروی انسانی و کمبود نیروی متخصص
کمبود نیروی متخصص همیشه یکی از دغدغه‌های کسبوکارهای گردشگری ایرانی و البته یکی از چالشهای کارآفرینان گردشگری در ایران بوده است. در سال‌های اخیر، روند مهاجرت ایرانیان و به تبع آن، مهاجرت نیروهای کاری، سیر صعودی گرفته است و بسیاری از افراد در پی یافتن راه‌های مختلف برای خروج از کشور هستند. این موج به اکوسیستم گردشگری نیز رسیده است؛ به‌طوری که چندی پیش، رئیس کانون انجمن‌های صنفی راهنمایان گردشگری سراسر کشور از افزایش شمار مهاجرت راهنمایان گردشگری خبر داده بود و همچنین، گزارش اخیر پلتفرم «جاب ویژن» هم از این خبر داد کهفعالان گردشگری و هتلداری در صف اول مهاجرت هستند.
اما به‌نظر می‌رسد، تحولات اجتماعی ۳ ماه نخست پاییز ۱۴۰۱، سرعت مهاجرت نیروهای متخصص گردشگری به خارج از کشور را نیز افزایش داده است. علی کریمی، مدیرعامل استارتاپ «وینوپر» در این خصوص می‌گوید: «همیشه یکی از چالشهای ما، تیم‌سازی و جذب افراد مستعد بوده است؛ اما به نظر می‌رسد که با حوادث اخیر، موج مهاجرت‌ها تشدید شده است و عملا با ادامه این شرایط دیگر نیرویی برای جذب نخواهیم داشت.» از طرفی، بابک سهرابی، مدیرعامل استارتاپ «جاجیگا» نیز همین نظر را دارد: «یکی از چالشهای ما، تیم‌سازی و جذب افراد مستعد است؛ با حوادث اخیر موج مهاجرت‌ها تشدید شده و عملا با ادامه این شرایط، دیگر نیرویی برای جذب نخواهیم داشت.»
۸. اختلال در فرآیندهای بازاریابی
در سال‌های اخیر، بسیاری از کسب‌و‌کارها، به‌ویژه کسبوکارهای گردشگری، برای جذب مشتری از روش‌های بازاریابی آنلاین، به‌ویژه اینستاگرام مارکتینگ استفاده می‌کنند. این روش، نه‌تنها هزینه کمتری برای آن‌ها در پی دارد، بلکه به جذب مشتریان بیشتری نیز کمک می‌کند. اما تحولات اجتماعی اخیر و البته فیلترینگ اینترنت، باعث اختلال در فرآیندهای بازاریابی استارتاپهای سفر شده است.
به‌عنوان مثال، عطیه دخانچی، بنیان‌گذار استارتاپ «مپینو»، اپلیکیشنی برای افراد دارای معلولیت، به خبرنگار «رسانه قطبنما» می‌گوید: «کاهش فعالیت در شبکه‌های اجتماعی و کاهش تولید محتوا، توجه کاربران را به مپینو کاهش داده است.» مدیرعامل استارتاپ «سفرنما» نیز از کاهش بازدیدهای شبکه‌های اجتماعی خود خبر داده است؛ به‌گفته حمید سید قریشی، پیش از این در فصل سرما بازدیدها حدود ۲۰ درصد کاهش پیدا می‌کرد، اما در سه ماه اخیر، میزان بازدیدها حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد کاهش یافته است.
همچنین حوادث اخیر باعث شده است بسیاری از استارتاپهای گردشگری کمپین‌های بازاریابی گردشگری خود را نیز متوقف کنند؛ به‌عنوان مثال، علی طالشی، مدیرعامل استارتاپ «اتاقک» نیز از توقف کمپین‌های بازاریابی آنلاین این کسبوکار نوپا به «رسانه قطبنما» خبر داده است: «تبلیغات آفلاین برای کسبوکار ما بسیار هزینه‌بر است؛ از این رو، ما به‌سمت تبلیغات آنلاین روی آورده بودیم. اما در این شرایط، به‌ناچار حدود ۸۰ درصد از تبلیغات ما متوقف شده است.»
۹. تامین بودجه و جذب سرمایه
جذب سرمایه و جلب اعتماد سرمایه‌گذاران، همیشه یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های کسبوکارهای نوپا بوده؛ موضوعی که به‌نظر می‌رسد در ماه‌های گذشته، به یک چالش جدی‌تر برای کسبوکارهای نوپای سفر، میراث فرهنگی و صنایع دستی تبدیل شده است. مدیرعامل استارتاپ «فیشینگ.فینیشینگ» که پیش از اتفاقات اخیر در مراحل پایانی جذب سرمایه بوده، به «رسانه قطبنما» گفته است: «به نظر می‌رسد که سرمایه‌گذارها فعلا برنامه‌های خود برای سرمایه‌گذاری در بخش گردشگری را متوقف کرده‌اند و احتمالا منتظرند تا ببیند شرایط چگونه پیش می‌رود.»
مدیرعامل استارتاپ «مپینو» نیز به رسانه قطبنما گفته است که «این شرایط باعث شده که نتوانیم برنامه‌ها طولانی‌مدت ارائه دهیم و به‌همین دلیل، جلب اعتماد سرمایه‌گذاران نیز سخت‌تر شده است.»
۱۰. ایجاد اختلال در برنامه‌ها و هدف‌گذاری‌ها
هر کسب‌و‌کاری برای ادامه حیات خود باید هدف‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های مشخصی برای آینده داشته باشد، اما هنگامی که بحران‌ها و چالشهای مختلف سر راه کسب‌و‌کارها قرار می‌گیرد، آن‌ها رفته‌رفته از هدف خود دورتر خواهند شد. بحران اجتماعی اخیر در ایران نیز، علاوه بر تغییر رویکرد استارتاپهای گردشگری، باعث اختلال هدف‌گذاری‌های آن‌ها نیز شده است.
به‌عنوان مثال، استارتاپ «از این سو» از جمله کسبوکارهایی است که نتوانسته است به برنامه‌ریزی‌های خود دست یابد. هومن پورشفیعی، مدیر این استارتاپ در این خصوص یادآور می‌شود: «اکنون تنها کارهای مشاوره‌ای سفر را به‌صورت تلفنی انجام می‌دهیم؛ در حالی که پیش از این، سعی داشتیم با استفاده از هوش مصنوعی و اینترنت در کمترین زمان ممکن پاسخ مشتریان را بدهیم.» بررسی‌ها نشان میدهد قطعی اینترنت و چالشهای ناشی از آن باعث شده، این کسبوکار به‌جای پیشرفت و استفاده از فناوری‌های جدید، نتواند طبق برنامه خود پیش رود، عقبگرد داشته باشد و خدمات خود را به‌صورت تلفنی ارائه دهد.
از سوی دیگر، بسیاری از استارتاپ‌ها برای تامین هزینه‌های خود، به ناچار وارد حوزه‌های دیگری شده‌اند و مجبور شده‌اند برای تامین هزینه‌های خود، از پتانسیل‌هایشان در حوزه‌ای به‌جز گردشگری استفاده کنند. به‌عنوان مثال، مدیرعامل استارتاپ «آرکابوم» از ورود این استارتاپ به حوزه آموزش‌و‌پرورش خبر داده است: «حدود ۱۰ سال است که در حوزه میراث فعال هستم؛ اما مشکلات این چنینی و عدم حمایت دولت باعث می‌شود که وارد بازاری شویم که نمی‌توانیم در آن رقابت کنیم.»
چالشهای ۳ ماه گذشته همچنین باعث شده است که برنامه‌های کسب‌و‌کارها برای افزایش نیروهای جدید نیز متوقف شود؛ مثلا کسبوکار «جاجیگا»، قرار بود در مهرماه افزایش نیرو داشته باشد تا خود را برای فصل‌های بعدی سفر آماده کند؛ اما با شرایط پیش‌آمده، دیگر توجیهی برای افزایش نیرو ندارد و این برنامه را متوقف کرده است.
چشم‌انداز مبهم استارتاپهای گردشگری در ایران
کسبوکارهای گردشگری ایرانی که به‌تازگی توانسته بودند، از بحران جهانی کرونا جان سالم به در ببرد، اکنون گرفتار بحرانی در داخل کشور شده‌اند که بسیاری از آن‌ها را ناامید کرده است. اکثر قریب به اتفاق آن‌ها در گفتگو با «رسانه قطبنما» ابراز ناامیدی کرده‌اند و حتی، برخی به‌دلیل نداشتن چشم‌اندازی روشن از آینده، کسبوکار خود را متوقف کرده‌اند. اما به‌طور کلی، بسیاری از آن‌ها، با وجود آنکه نمی‌توانند آینده را پیش‌بینی کنند، کورسوی امیدی دارند که با بهبود شرایط، وضعیت گردشگری کشور نیز بهتر شود. مدیر عامل پلتفرم «ایران هتلز» در این‌باره می‌گوید: «آینده گردشگری تا حد بسیاری به شرایط اجتماعی و عمومی کشور بستگی دارد و تا زمانی که شرایط بهتر نشود، گردشگری دچار مشکل خواهد بود.» ولی‌الله پرتوی، مدیرعامل استارتاپ «سفرسنجی» نیز معتقد است: «با این شرایط، ادامه دادن سخت خواهد بود؛ اما امیدواریم که با بهبود شرایط فعلی، وضعیت گردشگری نیز بهتر شود.»
با این‌همه، سما بنی‌اسدی، بنیان‌گذار استارتاپ «نارون اکوتور» از بعد دیگری به آینده گردشگری نگاه می‌کند: «به‌طور کلی گردشگری صنعتی است که با وجود بحران‌های بسیار همیشه خود را احیا کرده و دلیل آن نیز نیاز مردم به سفر کردن است؛ مخصوصا مردم ایران که مشکلات بسیاری را تحمل می‌کنند و برای رهایی از این مشکلات به سفر نیاز دارند. به همین دلیل، من همیشه به آینده گردشگری امیدوارم. هرچند که اکنون در شرایط نامناسبی به سر می‌بریم، اما اگر امنیت کشور به خطر بیفتند، قاعدتا هیچ امیدی نمی‌توانم داشته باشم و احتمالا گردشگری در سیاه‌ترین روزهای خود فرو خواهد رفت.»
استارتاپ های سفر در بن‌بست ابهام
با وجود آنکه، اکثر استارتاپ‌هایی که با «رسانه قطبنما»، گفتگو کرده‌اند، در تلاشند تا در این روزهای بحرانی همچنان به فعالیت خود ادامه دهند، اما همه آن‌ها با چالش‌هایی روبه‌رو هستند که نمی‌توان از آن چشم‌پوشی کرد؛ چالش‌هایی که برخی از استارتاپ‌ها را به تعطیلی کشانده و وضعیت بسیاری از آن‌ها را در هاله‌ای از ابهام فرو برده است. حال سوال این است که کسبوکارهای نوپای گردشگری، تا چه زمانی می‌توانند صورت خود را با سیلی سرخ نگه دارند؟ اگر بحران دیگری متوجه صنعت گردشگری جهان و ایران شود، چه چیزی از استارتاپهای ایرانی باقی می‌ماند؟