بافت تاریخی گرگان شامل مجموعه‌ای از بازمانده های شهر استرآباد است. استرآباد قَصَبه‌ای بود متشکل از چندین روستا و خود بخشی از شهر بزرگ جرجان بوده است. آنچه که امروزه از آن به عنوان بافت قدیم گرگان یاد می‌شود مجموعه ارزشمندی است از معابر، مساجد، آب انبارها، قنات و خانه‌هایی که برخی متعلق به اواخر دوره قاجار و برخی مربوط به دوره پهلوی اول هستند.
گذری بر تاریخ گرگان
اما پیش از آنکه قدم در کوچه پس کوچه‌های بافت قدیم گرگان بگذاریم، بهتر است سفری به گذشته داشته باشیم.
در دوره هخامنشیان، هیرکان (وَرکانه)، مرکز ولایت هیرکانی، منطقه‌ای مهم محسوب میشد. اما در اوایل دوره اشکانیان بود که اهالی هیرکان به صورت قومی مستقل درآمدند. محل اصلی زندگی این قوم منطقه‌ای در سه کیلومتری گنبدکاووس امروزی بود. طی ادوار مختلف، جنگ و سیل و زلزله و شیوع بیماری‌‌های واگیر، جمعیت هیرکان را به میزان زیادی کاهش داد. در نهایت، در ۹۰۳ هجری شمسی اهالی هیرکان برای زندگی به نزدیکی مقبره قابوس بن وشمگیر، که بعدها به نام گنبد قابوس یا گنبد کاووس شناخته شد، مهاجرت کردند. در ادوار پس از آن، این منطقه آنقدر توسعه یافت که گنبد قابوس جانشین شهر گرگان شد.
در دوران ناصرالدین شاه این منطقه به «استرآباد» تغییرنام داد. روایت‌های متعددی از علت انتخاب چنین نامی وجود دارد. عده‌ای بر این باورند که به دلیل فراوانی اسب و اِستَر (قاطر) در این منطقه چنین نامی برای آن برگزیدند. عده‌ای عقیده دارند نام استرآباد درحقیقت برگرفته از نام بانی این شهر است که منسوب می‌شود به استر، همسر خشایارشاه پادشاه هخامنشی. عده‌ای نیز بر این باورند که استر برگرفته از واژه ستاره است. در باور زرتشتیان، ستاره مظهر نوری مقدس است و این منطقه در حقیقت به عنوان «شهر ستاره ها» شناخته میشد.
اما در حدود ۱۳۱۰ هجری شمسی رضاشاه در سفری که به منطقه استرآباد داشت، نام این منطقه را به گرگان، همان نام پیشینش تغییر داد.
کوچه به کوچه در بافت قدیم گرگان
بافت قدیم گرگان محیطی به وسعت ۱۶۲ هکتار است که وسیع‌ترین بافت تاریخی در شمال کشور و سومین بافت باارزش و دارای سبک معماری پس از اصفهان و یزد است. بافت قدیم گرگان در سال ۱۳۱۰ در فهرست میراث ملی ایران ثبت شد.
گرگان در گذشته کاروانسراها و دروازه‌های بسیار داشته. چهار دروازه اصلی شهر شامل دروازه سبزه مشهد یا فوجرد در شمال، دروازه بسطام در شرق، دروازه مازندران در غرب و دروازه چهل دختران در جنوب شهر بود و هریک به نوعی در توسعه شهر گرگان نقش داشتند.
به دلیل موقعیت استراتژیک و خاص منطقه استرآباد و قرارگیری آن در مسیر جاده ابریشم (Silk Road) کاروانسراهای بسیاری در این منطقه ساخته شدند که محلی باشند برای استراحت کاروان‌ها و تجاری که از خاور و باختر از سرزمین ایران عبور می‌کردند تا کالاهای خود را در سرزمین‌های دیگر به فروش برسانند یا کالاهای مورد نیاز مردم خودشان را از سایر کشورها خریداری کنند. اما گرگان در طول تاریخ بلاهای طبیعی زیادی را از سر گذرانده که موجب تخریب بسیاری از بناهای آن شدند. از بین تمام کاروانسراهایی که در گذشته در این شهر یا اطراف آن ساخته شدند، اکنون تنها سه کاروانسرا باقی مانده؛ کاروانسرای دیمه لو که مربوط به دوره صفوی است و در روستای شاهکوه واقع شده، کاروانسرای رباط سفید که آن هم مربوط به دوره صفوی است و در روستای چهارباغ قرار دارد و کاروانسرای قُزلُق که مربوط به دوره ساسانیان است و در روستای قزلق در دهستان قره باشلو واقع شده است.
بافت قدیم گرگان شامل چندین محله است که عموما به یکدیگر راه دارند و مجموعه بی‌نظیری از آثار تاریخی و دیدنی را تشکیل می‌دهند، از کوچه‌ای به کوچه دیگر، از حیاطی به حیاط دیگر و معبر در معبر در هم می‌پیچند و و بهم راه دارند و عابرینشان را به سفری دلچسب و دوست‌داشتنی در دل تاریخ و فرهنگ و هنر می‌برند.
محلات قدیمی گرگان سرچشمه، نعلبندان، دربِنو، میخچه گران، سَرپیر و محله میدان هستند.
تعدادی محلات فرعی نیز بودند که بیشتر آن‌ها هنوز هم وجود دارند: میرکریم، پاسَرو، دوشنبه‌ای، شیرکُش، دباغان، شاهزاده قاسم و …
محله های اصلی بافت قدیم گرگان و درحقیقت هسته شکل‌گیری و توسعه شهر گرگان سه محله سرچشمه، میدان و سبزه مشهد بودند. هریک از محلات شهر بازار و مسجد و حمام و مدرسه داشتند که برخی از آن‌ها همچنان پابرجا هستند و برخی نیز به مرور تخریب شدند. در نزدیکی محله میدان در سمت شمال و شرق آن دو محله دیگر به وجود آمدند که باعث رشد و توسعه شهر از همین بخش شدند. شهر از سمت غرب به دلیل وجود خندق و بارو و از سمت جنوب به دلیل وجود کوهستان کمتر رشد کرده است.
اما شاید دوست‌داشتنی‌ترین و محبوب‌ترین بخش بافت تاریخی گرگان، خانه‌هایش باشند، خانه‌هایی که طی سال‌ها هنوز هم صدای خوش خاطرات و قصه‌هایشان به گوش می‌رسد، برخی خسته و شاید ناامید، با ته‌مانده جانی که به تن دارند، برخی اما تازه‌نفس و قبراق، از جانی که دوباره گرفته‌اند به مرمت و بازسازی‌های اصولی و توجه درخور.
مهم‌ترین خانه های بافت قدیم گرگان خانه تقوی، خانه باقری، خانه شیرنگی، خانه امیرلطیفی، خانه مفیدیان، خانه فاطمی، خانه رضاقلی نژاد و خانه شفیعی هستند.
برخی از این خانه‌ها، از جمله خانه تقوی، خانه باقری، خانه رضاقلی نژاد، خانه شفیعی و خانه امیرلطیفی طی سال‌های اخیر به خوبی مرمت و نگهداری شده‌اند و اکنون همچون کتابی صحافی شده می‌توانند تاریخ این شهر را با صدایی رسا برای مردم بازگو کنند. برخی از این خانه ها با تعمیر و تغییر کاربری، علاوه‌بر‌اینکه جان دوباره‌ای یافته‌اند، باعث تقویت بخش گردشگری شهر نیز شده‌اند. خانه شفیعی و خانه رضاقلی نژاد که اکنون به عنوان بوتیک هتل و رستوران و در غالب «مجموعه تاریخی فرهنگی سرای خان» به شکل زیبایی بازسازی شده‌اند، از مقاصد اصلی گردشگران در قلب بافت قدیم گرگان هستند.
تکایا و مساجد گرگان
مساجد و تکیه ها بخش مهم دیگری از بافت تاریخی شهر گرگان هستند. مهم‌ترین آن‌ها مسجد جامع گرگان واقع در بازار نعلبندان است، مسجدی متعلق به دوره سلجوقی با حیاطی چهار ایوانی و چهار شبستان با معماری زیبا و خاص. البته مناره مسجد تنها بخش بازمانده از دوره سلجوقیان است و منقش به کتیبه ای به خط کوفی. مسجد جامع گرگان در دوران شاه عباس اول و دوم صفوی مرمت شد و در هریک از این ادوار بخش‌هایی به مسجد اضافه شدند. از جمله می‌توان به کتیبه هایی اشاره کرد که بر دیوارهای ایوان غربی مسجد نصب شدند و به نظر می‌رسد محتوای آن‌ها فرامین پادشاهان همان دوران باشد.
تکیه ها بخش دیگری از بافت تاریخی شهر گرگان را تشکیل می‌دهند. در هر محله تیکه‌ای قرار دارد که در مناسبت های مذهبی محلی بودند برای جمع شدن مردم و پرداختن به آیین و مناسک مذهبی. هنوز هم در برخی از مناسبت های مذهبی مردم گرگان در این تکایا گرد هم جمع می‌شوند و آیین و رسوم گذشته را به جا می‌آورند.
مدارس گرگان
از عالی‌ترین نمونه های معماری شهر گرگان مدارس قدیمی آن هستند. مدرسه عمادیه، واقع در محله دربنو متعلق به اواخر دوره تیموری و اوایل دوره صفوی است که از ویژگی های شاخص معماری آن می‌توان به تقارن در ایوان ها و حجره ها، جداسازی فضاها با استفاده از اختلاف سطح و تغییر مصالح و طرح چهار ایوانی اشاره کرد. مدرسه عمادیه دارای چهار ایوان است که به صورت یک ایوان دو طبقه در سمت غرب و یک ایوان دوطبقه در شرق بنا ساخته شده‌اند. ایوان غربی دارای یک گلدسته مربعی با سقفی سفالین است.
مدرسه تقوی، یکی دیگر از مدارس تاریخی شهر گرگان، مربوط به دوره قاجار و بخشی از مجموعه تقوی است. عمارت تقوی متعلق به یکی از تجار بزرگ استرآباد به نام تقی اف بوده. مدرسه تقوی نیز از جمله نمونه های نفیس معماری شهر گرگان محسوب می‌شود. این مدرسه دارای دو حیاط شمالی و جنوبی بوده که در شمالی به محله سرچشمه و در جنوبی به محله نعلبندان باز میشد. بنایی که امروزه به نام مدرسه تقوی می‌شناسیم در ابتدا به عنوان یک منزل مسکونی ساخته شده بود و تا اواخر دوره قاجار نیز کاربری مسکونی داشت. اما در دوره پهلوی که مدرسه علمی نوین ایجاد شد این بنا تغییر کاربری داد و به عنوان مدرسه مورد استفاده قرار گرفت. از ویژگی های بارز معماری این بنا می‌توان به بالکن های چوبی آن اشاره کرد که با استفاده از چوب خراطی شده ساخته شده‌اند و چشم اندازی ویژه و زیبا به بنا بخشیده‌اند. همچنین تناسب و هماهنگی درها در طبقه پایین بنا که تاثیر ویژه‌ای بر ایجاد تعادل دما در بخش داخلی ساختمان داشته نشان‌دهنده هوش و تبحر سازندگان این مدرسه است.