بافت تاریخی پاسرو و نعلبندان گرگان
یکی از نقاط مهم بافت تاریخی شهر گرگان، بازار نعلبندان و محله‌های اطراف آن است.
بافت تاریخی پاسرو و نعلبندان، به عنوان یکی از مناطق تاریخی این شهر، نه تنها مرکزی برای تبادلات تجاری بوده است، بلکه نمادی از زندگی اجتماعی، فرهنگ و هنر مردم این منطقه محسوب می‌شود.
مشخصات فیزیکی و تاریخی بازار نعلبندان نشان می‌دهد که این بازار از دوران قدیم در زمینه‌های تجارت و صنایع دستی فعالیت داشته است و تا به امروز نقشش را حفظ کرده است.
در گذشته، راسته بزازان به عنوان مکانی بزرگ برای نعل زدن اسب‌ها شناخته می‌شد. کاروان‌های مختلفی که از این مسیر عبور می‌کردند، معمولاً اسب‌های خود را در اینجا نعل می‌زدند.
به همین دلیل است که این منطقه به مرور به نام نعلبندان شناخته شد.
عمده‌ترین بازارهای شهر استرآباد در گذشته بازارهای کهنه و نعلبندان بوده‌اند که ترکیب فضای کالبدی آنها به صورت خطی (راسته) بود و غالباً به میدان و بازارچه ها متصل میشدند
بازارهای استرآباد بر خلاف بازارهای دیگر شهرهای ایران سرپوشیده نبودند.یک راسته‌ی بازار کهنه با طاق آجری خرپا و سقف چوبی پوشیده شده بود.
چنار نَلوَندان
در میدانگاه غربی بازار نعلبندان در واشدگاهی که از جنوب به راسته بزازها و خیابان خمینی، از شرق نیز با گذر از زیر ساباط به میدان اصلی و تکیه گاه نعلبندان و از غرب به دو معبر امامزاده نور و سرچشمه و معبر نعلبندان به چشمه خرابه و دربنو ختم می شده، وجود داشته است.
اهالی استرآباد این چنار را به چنار نَلوَندان می شناختند و بیشترین شهرت را نیز در بین دیگر درختان چنار محلات داشته و در وصف آن حکایت های بسیاری نیز ساخته شده است.
در برخی موارد خود عبارت چنار نَلوَندان به تنهایی در وصف بزرگی، مرتفع بودن و تنومندی استفاده می شد. در برخی اسناد آمده است که در گذشته در پای این درخت پلی نیز وجود داشته که خود نشانگر وجود نهری عریض در کنار این درخت است.
پاسرو
محله پاسرو، یکی از محلات فرعی و پرتردد گرگان و استرآباد بوده است و از جنوب به دارالحکومه آقامحمدخان و دروازه بستان و باغ شاه و از غرب به بازار نعلبندان، از شمال و شمال شرق به محله چهارشنبه‌ای و میخچه گران متصل می‌شود.
با احداث خیابان پهلوی یا خیابان خمینی و شهدای امروزی و میدان شهرداری در دوره پهلوی، بسیاری از قسمت‌های مهم و عناصر مرکز محله پاسرو، از جمله تکایا و درختان سروی که پیشتر در مرکز این محله وجود داشته، در پی این توسعه شهری از بین رفتند. بنابراین به نظر می‌رسد دلیل نامگذاری این محله پاسرو به دلیل وجود درخت سروی است که در مرکز این محله بوده است. این درخت به نوعی نشانه و پرچم محله بوده که با گذر زمان، محله به نام پاسرو شناخته شد.
بازار کهنه و نعلبندان در گذشته
در گذشته، بازارهای کهنه و نعلبندان از جمله مراکز اصلی تجاری شهر استرآباد بودند و در مقابل بسیاری از بازارهای شهرهای دیگر ایران که سرپوشیده بودند، بازارهای استرآباد اینچنین نبودند و یک راسته ی بازار کهنه با طاق ،آجری خرپا و سقف چوبی پوشیده شده بود که در اواخر دوره قاجار به وجود آمده بود. با توجه به مدارک موجود، قدمت بازار نعلبندان به سال ۳۷۵ هجری قمری باز می‌گردد. همچنین، مسجد جامع که در نزدیکی بازار واقع شده است، به عنوان قدیمی‌ترین مسجد شهر شناخته می‌شود.
دکان‌های بازار اغلب از حجره‌های کوچک با درب‌های تخته‌ای تاشو تشکیل شده بودند که در هر دو طرف راه‌های اصلی بازار قرار داشتند. هر راسته از این بازارها معمولاً به یک صنف خاص تعلق داشت؛ به عنوان مثال، راسته‌ی کاسه‌گران، راسته‌ی نجاران، راسته‌ی حلبی‌سازان، و …
این بازارهای کهنه، که امروزه بقایایی از آنها باقی مانده است، به علت آتش‌سوزی شدید در سال ۱۳۲۴ هجری و سپس ساخت خیابان در دوره‌ی پهلوی دوم، کاملاً از بین رفته‌اند. بازار کهنه و نعلبندان در گذشته به‌عنوان محل‌های عمده‌فروشی شناخته میشدند و به‌ندرت به‌عنوان مکان‌های جزء‌فروشی از آنها استفاده می‌شد. همچنین، در حاشیه‌ی هر دو بازار، مساجد، حمام‌ها و تکایاها وجود داشتند.
موقعیت مکانی بازار نعلبندان
بازار نعلبندان در قدیم در وسط شهر واقع شده بود و به عنوان یکی از مراکز تجاری و صنایع دستی این شهر شناخته می‌شد. اکنون، با توسعه شهری و تغییرات در ساختار شهر، محله نعلبندان همچنان وجود دارد، اما با توجه به گسترش شهر و احداث جاده‌ها و خیابان‌ها، موقعیت آن ممکن است تغییر کرده باشد. امروزه، محله نعلبندان به عنوان یکی از بخش‌های مرکزی و تاریخی شهر گرگان، در نزدیکی بازارها، مساجد و مراکز فرهنگی قرار دارد و همچنان به عنوان یکی از نقاط مهم شهر شناخته می‌شود.
تکیه نعلبندان
تکیه‌ی نعلبندان، با نمایی مربع شکل، به‌وسیله‌ی بناهای دو طبقه با کاربری تجاری و مذهبی، تشکیل شده است. طبقه‌های بالایی این تکیه، در زمان‌های غیر از مراسم عزاداری به‌عنوان انبار استفاده می‌شود درحالی که طبقات پایین‌تر، به‌طور معمول در زمان‌هایی که مراسم عزاداری برگزار نمی‌شود، به‌عنوان فضاهای تجاری به‌کار می‌روند همچنین مراسم “طوق بندان” در این محوطه در روز پنجم ماه محرم هر سال، برگزار می‌گردد.
در این تکیه، یک کتیبه با تاریخ ۱۲۰۱ ق از گذشته وجود داشته است، اما امروزه هیچ آثاری از آن باقی نمانده است. متن شعر کتیبه که در سال 1327 ق خوانده شده است در زیر آمده است:
این قصر نیلگون که دم از خلد می‌زند
روزی که کشته گشته چو سلطان نینوا
این تکیه که شورش او عرش می‌رود
از ناله‌های زار محبان کربلا
گفتا خردنویس هزار و دویست و یک
تاریخ بهر تکیه سلطان کربلا
ساختار معماری تکیه‌ی نعلبندان به سبک دوره‌ی پهلوی دوم است و همه‌ی ساختمان‌های اطراف فضای مرکزی در هر دو طبقه کاملاً محصور شده‌اند. جبهه‌ی شمالی این تکیه بسته است و هیچ ارتباطی با گذرها یا محله‌های دیگر ندارد، در حالی که جبهه‌ی جنوبی آن با خیابان امام خمینی موازی است و با آن ارتباط دارد. این جبهه در جهت شرقی و غربی به بازار متصل است و دسترسی از داخل محوطه‌ی تکیه به راه‌های بازار از زیر ساباط و صافی امکان‌پذیر است. در قسمت جنوبی، زیر ساباط غربی، تکیه رانندگان، ورودی حمام قاضی، راهروی پیرتکیه و راه‌پله تکیه رانندگان واقع شده است.
حمام قاضی گرگان
حمام قاضی گرگان یکی از آثار تاریخی مهم شهر گرگان در مجاورت مسجد جامع گرگان، بازار نعلبندان و امامزاده نور واقع شده و بخشی از بافت تاریخی شهر را تشکیل می‌دهد و مربوط به عصر صفویه می‌باشد. این بنا بر روی زمینی به مساحت حدود ۵۰۰ و ۱۰ متر مربع ساخته شده است و از فضاهای مختلفی مانند خشک‌خانه، گرم‌خانه، حوض‌خانه و آتش‌خانه (تون) تشکیل شده است. ساختار حمام دارای طاق‌های بسیاری به همراه قوس‌های جناحی و پوشش گنبدی است که نماد زیبایی و قدمت تاریخی این مکان می‌باشد.
این بنا به دلیل ارزش تاریخی و معماری خود در سال ۱۳۸۴ به عنوان آثار ملی کشور به ثبت رسید.
به نقل از گرگانی‌ها و ساکنین این ناحیه این حمام، حمام قاضی نامگذاری شده است زیرا در گذشته، قاضی شهر از این حمام استفاده می‌کرده است. متأسفانه در حال حاضر این حمام به دلیل وضعیت نامناسبی که در آن ایجاد شده، به انبار و زباله دانی تبدیل شده است و در معرض تخریب قرار دارد.
مسجد جامع گرگان
مسجد جامع گرگان، یکی از آثار تاریخی مهم شهر گرگان است که در کنار بازار اصلی نعلبندان این شهر واقع شده است. این مسجد در عصر سلجوقیان ساخته شده و با مناره‌های کروی و کتیبه‌های خط کوفی برجسته است.
این مسجد همچنان به عنوان یک موزه از ادوار گوناگون تاریخی استرآباد از دوره سلجوقی تا امروز، در محله کهن نعلبندان و ورودی بازار قدیمی این شهر حضور دارد. ساختارهای بارز این مسجد شامل مناره‌های گرد و آجری، منبرهای منبت‌کاری شده دوره تیموری، و درب‌های چوبی با معرق‌کاری منحصر به فرد می‌باشد.
اطلاعات باستان‌شناسی نشان می‌دهد که قدیمی‌ترین سنگ‌نبشته‌ها مربوط به دوران قره‌قویونلوها و حتی پیش از دوره حکومت صفویان بر ایران است. این مسجد نیز در زمان زلزله‌ها آسیب‌هایی دیده که با تلاش مردم و ترمیمات انجام شده، به حالت کنونی خود بازگشته است.
اما متأسفانه، بنا به علت فرسایش مواد سازه و شرایط خاص خاک منطقه، مسجد در وضعیت ناپایداری قرار گرفته و نیاز به تعمیرات جدی دارد. طرح‌هایی برای تقویت سازه ارائه شده است، اما هنوز به توافق نرسیده است. این مسجد با شاهکارهای معماری و تاریخی خود، همچنان به عنوان یکی از جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی شهر گرگان شناخته می‌شود.
بازار نعلبندان و محله‌های اطراف آن، با میراث فرهنگی، معماری و موقعیت تجاری خود، جزو مهم‌ترین نقاط شهری گرگان هستند و نقش مهمی در جذب گردشگران و حفظ هویت فرهنگی منطقه دارند.