بافت تاریخی سبزه مشهد گرگان
بافت تاریخی گرگان گردشگران را با خود به دور دوران‌های قاجاری و پهلوی می‌برد و بافت آن با بناهای تاریخی و شیوه‌های معماری خاص خود، جاذبه‌ای منحصر به فرد را در قلب گرگان پدید می‌آورد.
بافت تاریخی سبزه مشهد، با مرکزیت سبزه مشهد، شامل محله های فرعی دیگری نظیر سرچشمه، سرپیر، دباغان، نقارچیان، سیستانی محله، و گذرهایی همچون چهارشنبه ای، قاپی، و… است که به عنوان بخش‌هایی از بافت تاریخی گرگان تلقی می‌شوند.
تاریخ دقیق این محله قدیمی تاکنون مشخص نیست، اما قدمت آن به قرن سیزدهم هجری برمی‌گردد. آثار و ساختمان‌های عصر قاجار همچنان در این محله حاکی از فرهنگ و تمدن آن دوره هستند. همچنین، در این محله یک میدان به نام “میدان شور” وجود داشته که در عصر صفوی در انتهای شرقی راسته دباغان بازار کهنه استراباد و در سمت غرب محله قرار داشته است.
در گذشته در میدان تمام محلات و گذرهای تاریخی شهر گرگان یک درخت چنار کهنسال وجود داشت.
این درختان در نزد مردم منطقه ارزشمند و مقدس بودند. از میان این درخنان اکنون تنها چنار میدان سبزه مشهد باقی مانده و دیگران درختان در طول زمان به بهانه های متفاوت از بین رفته اند.
در ابتدای ورودی به گذر سبزه مشهد و حد فاصل آن با سرپیر در گذشته میدان بزرگی وجود داشت که به وجود درخت چنار بزرگی مزین بود. این درخت در گذشته های بسیار دور نیم سوز شده بود و تنه ی نیم سوخته ی این درخت تا سال های متمادی در این نقطه قرار داشت. به همین دلیل این گذر به گذر سُخته چنار (سوخته چنار) معروف شد.
قدیمی ترین و تنها چنارباقی مانده از مرکز محلات نیز متعلق به محله سبزه مشهد است که در ضلع غربی میدانگاه و در مجاورت شمالی تکیه نهفته قرار دارد. با اینکه عموم ساکنان قدیمی محل سن آن را 500 سال تخمین می زنند اما سن دقیق این درخت مشخص نیست و تاکنون اقدامی برای تخمین سن این درخت انجام نشده است.
در حدود سالهای 1284 تا 1285 خورشیدی در مجاورت ضلع جنوبی این درخت تکیه ای یک طبقه ساخته شد که در وقف نامه آن، تکیه وصل به چنار وعرفی شده است.
در حدود نیم قرن پیش ساختمان این تکیه به طور کامل تخریب شد و بر جای آن تکیه ای دو طبقه ساخته شد که در جریان ساخت این تکیه قسمت جنوب تنه ی درخت با آجر و سیمان محصور گردید. به طوریکه آبدارخانه طبقه زیرین و راه پله بالایی کاملا پوشانده شدند. امروزه طبقه زیرین این تکیه با نام تکیه نهفته و طبقه بالایی آن به نام تکیه شفیعی شناخته می‌شود.
معماری و آثار برجسته:
سبزه مشهد به عنوان یکی از قدیمی‌ترین محلات و هسته اصلی شهر، یک چشم انداز تاریخی با آثار و ابنیه‌ای بسیار قدیمی از دوران صفویه است.
این محله به عنوان محلی که قدمگاه امام حسن عسگری (ع)، امامزاده مرادبخش، مسجد قاجارها و تکایا سبزه مشهد در آن واقع شده‌اند، باعث جلب توجه گردشگران و پژوهشگران تاریخی شده است.
در محله سبزه مشهد، ۱۳ تکیه با تاریخچه قاجاری وجود دارد. بناهای معروف این محله شامل خانه‌های دائمی و اسدی پور می‌شوند و زیباترین عنصر این محله، درخت چنار آن با قدمت بیش از ۶ قرن است. همچنین، حمام کفش‌دوزان و کاروانسرای مهدی جهود از آثاری بودند که متأسفانه از بین رفته‌اند.
علاوه بر اینها قنات سبزه مشهد نیز در این منطقه قرار گرفته است. این آب‌انبار در سال 966 هجری برای مردم گرگان ساخته شد که آب شرب مردم را در آن زمان تأمین می‌کرد. اين قتات يكي از قنات هاي مهم آب شرب بود که برای اهالي استراباد وقف شده بود. متن وقفنامه بر روي سنگ كتيبه‌اي نوشته و بر روي ديوار امامزاده مرادبخش واقع دركنار مسجد و قدمگاه امام حسن عسكري (ع) نصب شده بود.
آرامگاه لطفی:
محله سبزه مشهد گرگان به عنوان یک مرکز فرهنگی و هنری نیز شناخته می‌شود. آرامگاه لطفی و انجمن نویسندگان هوران نمونه‌هایی از این جوانب فرهنگی در این محله هستند.
محمدرضا لطفی نوازندهٔ برجسته و سرشناس تار، سه تار و ردیف دان، موسیقی دان و آهنگساز، همچنین پژوهشگر و مدرس موسیقی سنتی ایرانی بود. او در سال ۱۳۲۵ در شهر گرگان به دنیا آمد. در سال ۱۳۴۳ جایزه نخست موسیقیدانان جوان را کسب کرد و صبح روز جمعه، 12 اردیبهشت ماه 1393 بر اثر بیماری سرطان در 67 سالگی در بیمارستان پارس تهران درگذشت.
فعالیت‌های مذهبی و مراسمات محله
در محله سبزه مشهد، مردم به مراسمات مذهبی نیز مشغول بوده‌اند. مراسم طوق بندان از جمله جشن‌ها و مراسماتی است که در این محله برگزار می‌شود. همچنین این محله دارای تکایای متعددی است. متوليان تكاياي سبزه مشهد خانواده هاي خراساني، وزيري ، زينعلي ، نونهال، شاهيني، ايراندوست، مفيدي، شفيعي ، نهفته و برزكار مي باشند. برخي از متوليان از قديم الايام تاكنون در همين محله سكونت دارند.
مسجد امام حسن عسگری (ع)
مسجد و حرم امام حسن عسگری در گرگان، یکی از مقاصد مقدس مردم این ناحیه است. این مکان از دیرباز جایگاه ویژه‌ای در دل مردم گرگان داشته و همواره محلی برای عبادت و ارتباط با الهی بوده است.
در سوم ربیع‌الثانی، سالگرد ورود امام حسن عسگری (ع) به جرجان را جشن می‌گیریم. این رویداد مهم در کتب تاریخی مختلف مورد ذکر قرار گرفته است از جمله در الثاقب في المناقب، بحارالانوار و الخرائج و الجرائح.
در سال ۲۵۵ هجری قمری، جعفر بن شریف جرجانی، یکی از اهالی گرگان، به مکه سفر می‌کند و در مسیر به سامرا می‌رسد تا اموال و اموال شرعی مردم را به امام عسگری (ع) تحویل دهد. امام به او می‌فرمایند که به شهر بازگرد و بعد از ۱۹۰ روز، در روز جمعه سوم ربیع‌الثانی به خانه خود خواهی رسید به مردم اعلام كن من غروب همان روز نزد مردم آنجا خواهم آمد و اين امر محقق مي شود كه قبل از بازگشت جعفر بن شريف، عرض ارادت مردم منطقه را هم به امام مي رساند.
امام زاده مرادبخش
امام زاده مرادبخش یکی دیگر از مراکز محل عبادت اهالی سبزه مشهد است که محل دفن هفت تن از امام زادگان، معروف به امامزادگان مراد بخش می باشد.
همانطور که در سر درب این امام زاده نوشته شده این مکان محل دفن امامزادگان احمد ابن حسن ابن علی، ابراهیم ابن عبدالله ابن موسی ابن جعفر (ع) و پنج تن از نوادگان دختری امام موسی کاظم (ع) شامل جمیله، طیبه، سکینه، فاطمه و حمیده می باشد.
زورخانه پوریای ولی
زورخانه ی پوریای ولی گرگان در سال 1385 خوشیدی با مساعدت مردم و همیاری دولت در زمین به مساحت 700 متر ساخته شده و دارای و گودی که همزمان 50 نفر می توانند در آن ورزش کنند.
این بنای مدرن که از جمله بزرگترین زورخانه‌های کشور محسوب می‌شود، دارای امکانات مدرن از جمله سرویس بهداشتی، حمام و جکوزی است و فضای آن می‌تواند تا ۴۰۰ مهمان را پذیرایی کند.
تکایا سبزه مشهد
در محله سبزه مشهد میدانی وجود داشت به نام میدان شور که در عصر صفوی در انتها شرق به سمت دباغان بازار کهنه استراباد و در سمت غرب محله سبزه مشهد یعنی پشت مسجد مسجد امام حسن عسگری فعلی قرار می گرفت.
اطراف این محله تکیه هایی وجود داشت که در ایام محرم استفاده می شد و درگذر زمان برخی از آن ها تخریب و برخی نیز به سبک جدید مرمت شدند. اما به همت دفتر عمران و به سازی بافت تاریخی گرگان بخشی از این تکیه ها به سبک معماری اصلی و یا مستندات تاریخی موجود مرمت شدند.
خانه‌های بافت تاریخی سبزه مشهد
در منطقهٔ سبزه مشهد، خانه‌های تاریخی معروفی همچون خانه‌های دائمی، باقری، و وزیری از دوره‌های قاجار و پهلوی وجود دارند. در این دوران، هر چند که شهرهای دیگر ایران مانند تهران به سمت برونگرایی در ساختمان‌ها پیش رفته بودند، اما در گرگان، ارزش‌های سنتی و عناصر مذهبی همچنان حائز اهمیت بوده و این برداشت در معماری و ساختار خانه‌ها مشهود است.
خانه دائمی
خانه دائمی، یک بنا تاریخی از دوران قاجار است که در قلب محله سبزه مشهد و در بافت تاریخی گرگان واقع شده است. این بنای دو طبقه با استفاده از مصالح محلی همچون آجر، چوب و سفال، شکل گرفته است. در طبقه همکف، یک اتاق اصلی و چند فضای خدماتی و در طبقه اول، یک اتاق و تراس قرار دارد.
از زیبایی‌های این خانه، وجود نورگیرهای مشبک رنگی است که در بالای برخی از درهای چوبی اتاق‌های سه دری واقع شده‌اند. این نورگیرها باعث می‌شوند که نور خورشید با جلوه‌ای خاص و زیبا وارد اتاق شده و زیبایی و جذابیت بنا را دو چندان کند.
سخن آخر
محله سبزه مشهد گرگان با ترکیبی از تاریخ، زیبایی و فرهنگ، یکی از جاذبه‌های گردشگری و مهم شهر گرگان است. حفظ و نگهداری از این آثار تاریخی و فرهنگی، وظیفه ی بزرگی را برای شهروندان گرگان و وراث این منطقه ایجاد و به نمایانسازی وحفظ تاریخ و هویت این محله کمک می‌کند.