با قدم‌زدن در بافت قدیمی گرگان می‌توانید به‌صراحت جلوه‌های تاریخی و فرهنگی گرگان را ببینید.
گرگان، شهری با جلوه‌ها و مکان‌های تاریخی زیبا، چهره‌های قدیمی و بافتی که از دوره‌های گذشته به‌یادگارمانده، به‌تنهایی یک فصل از کتاب تاریخ ایران را روایت می‌کند. اینجا نه‌تنها یک شهر است، بلکه موزه‌ای زنده و با ارزش است. برای اکثریت افرادی که سابقاً در خانه‌های بافت تاریخی ساکن بوده‌اند، حیاط‌های زیبا و باصفا، اتاق‌های تو در تو، و سرداب‌ها، یک بخش مهم از خاطرات زندگی‌شان را تشکیل می‌دهد که هرگز از ذهنشان پاک نمی‌شود و برای آنها تجربه‌ای منحصر به فرد و خاص بوده است.
به گفته کارشناسان وسعت این بافت در ابتدا چیزی حدود 200 هکتار بود اما هم اکنون تنها شاهد 150 هکتار از آن بافت تاریخی ارزشمند هستیم. بافت تاریخی استرآباد که هسته اولیه شهر گرگان امروزی را تشکیل می دهد از بارو و خندقی در اطراف آن متشکل از پنج دروازه که عبارتند از دروازه بسطام، دروازه چهل دختر، دروازه فوجرد ( سبزه مشهد ) دروازه مازندران و دروازه دنکوان تشکیل شده بود. بافت از تجمع اولیه سه محله سبزه مشهد ، نعلبندان و میدان شکل گرفته که هر کدام از این محلات از محلات فرعی‌تری شکل و توسعه یافته‌اند مانند محلات سرچشمه، چهارشنبه‌ای، سرپیر، میخچه گران، دوشنبه ای، در بنو، میرکریم و شازده قاسم.
در دهه‌ی ۱۳۱۰، با آغاز فرایند شهرسازی و ساخت خیابان پهلوی (که امروزه به نام امام خمینی شناخته می‌شود)، قسمتی از بافت تاریخی تخریب شد. علاوه بر تاثیر این عملیات توسعه شهری گذشت زمان و دیگر عوامل نیز بر این بافت ارزشمند تاثیر گذاشت به گونه‌ای که متاسفانه امروز، تنها حدود ۲۷۰ ساختمان با ارزش و تاریخی از آن دوره در این منطقه باقی‌مانده‌اند.
بافت تاریخی گرگان
در سال ۱۳۱۰، بافت قدیمی گرگان به‌عنوان نخستین بافت تاریخی ایران و وسیع‌ترین بافت تاریخی در شمال کشور به ثبت ملی رسید. این بافت با مساحت ۱۶۲ هکتار شامل سه محله اصلی به نام‌های نعلبندان، سبزه‌مشهد و سبزه‌میدان می‌شود. بافت قدیمی گرگان دارای دو بخش اداری و مسکونی است و منازل موجود در بخش مسکونی عمدتاً متعلق به اواخر دورهٔ قاجار و اوایل دوران پهلوی هستند. این بافت حاوی خانه‌های تاریخی معروفی همچون خانه باقری، خانه مفیدیان، خانه میرشهیدی، خانه خراسانی، خانه شفیعی، خانه شیرنگی و خانه امیرلطیفی است.
مدرسهٔ عمادیه که به دورهٔ صفوی تعلق دارد، در محلهٔ دربنو این بافت قرار دارد. خانهٔ شفیعی و خانهٔ رضاقلی‌نژاد که اکنون به‌عنوان بوتیک هتل و رستوران در «مجموعهٔ تاریخی فرهنگی سرای خان» به شکل زیبایی بازسازی شده‌اند، جزء مقاصد محبوب گردشگران در بافت قدیم گرگان محسوب می‌شوند. این بافت تاریخی به‌عنوان یکی از بافت‌های تاریخی منطقه محسوب می‌شود که بیش از ۱۶۲ هکتار وسعت دارد. بام‌های سفالی و قرمزرنگ، دیوارها و جرزها آجری و رج به رج که کنار هم چیده شده، تصویری از شهر استرآباد و فضاهای شهری از جمله مساجد و معابر را ارائه می‌دهند.
شبکه های ارتباطی معابر در بافت قدیم گرگان
شبکه های ارتباطی معابر در بافت قدیمی شهر گرگان به دلیل تغییرات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور در سه دوره مختلف قابل بررسی است:
1. دوره قاجار: انتهای دوره قاجار
2. دوره پهلوی اول تا دهه ۱۸۱۹
3. دوره پس از دهه ۱۸۱۹ تا امروز
ساختار شبکه شهری گرگان، از سطوح مختلف شامل سکونتگاه‌های اصلی و عمومی (مانند بازارها، دروازه‌ها و مساجد) به سمت مناطق فرعی‌تر (شامل مناطق مسکونی و محلات) هدایت می‌شود. این شبکه از معابر اصلی، فرعی و بن‌بست‌ها تشکیل شده است و معابر اصلی، عموما بر روی مسیرهای قدیمی شبکه ابیاری شکل گرفته‌اند و عناصر مهم شهری یا عمومی (مانند دروازه‌ها، مساجد و امام‌زاده‌ها) را به هم متصل می‌کنند. این معابر نقش اصلی در جمع‌آوری ترافیک شهری و اتصال آن به دروازه‌های شهر داشتند و عموما عرض آنها بیشتر از معابر فرعی بود که دارای عرضی بین ۱ تا ۷ متر می‌باشند.
گذری کوتاه بر مکان‌های مهم گرگان
بازار نعلبندان:
بازار نعلبندان، قسمتی از بافت تاریخی گرگان، به‌عنوان یکی از شلوغ‌ترین بازارها و در گذشته بزرگ‌ترین بازار شمال کشور شناخته می‌شد. این بازار با سبک معماری زیبا که به سال ۳۷۵ هجری قمری بازمی‌گردد، جاذبه زیبایی را برای بازدیدکنندگان ایجاد کرده است.
مسجد جامع گرگان:
مسجد جامع گرگان، یکی از بناهای تاریخی شهر گرگان، در کنار بازار اصلی نعلبندان واقع شده است. این مسجد در دوران سلجوقیان ساخته شده و با مناره‌های کروی زیبا که روی آن کتیبه‌هایی به خط کوفی حک شده است، شهرت دارد.
مسجد جامع گرگان با مناره‌های گرد و ساختار آجری، منبری منبت‌کاری شده از دوره تیموری، و دو لنگه درب چوبی با معرق‌کاری فراوان، اثری فوق العاده ارزشمند است و ادوار مختلف تاریخ شهر گرگان از دوره سلجوقی تا امروز را نشان دهد. این مسجد همچنان در قلب محله کهن نعلبندان و در ورودی بازار قدیمی شهر گرگان واقع شده است.
موزه‌ها:
موزهٔ باستان‌شناسی گرگان:
این موزه در ابتدا در سال ۱۳۵۵ خورشیدی با نام “موزه سنگ قبر” تأسیس و با افزودن اشیاء باستانی در سال ۱۳۶۷ تبدیل به موزه باستان‌شناسی شد. هم اکنون آثار مربوط به دوره‌های اشکانیان تا قاجار در آن نگه‌داری می‌شود.
در بخش سنگ‌نوشته، حیاط سرسبز موزه، سنگ قبرهایی از قرن هشتم تا دهم هجری قمری قرار گرفته است. این سنگ‌ها اغلب از نوع ریشه‌ای و گهواره‌ای هستند و بر روی آنها نقوشی از قرآن، صلوات کبیر، احادیث، اشعار و اطلاعات متوفی نقش بسته‌اند. تزیینات مختلف این سنگ‌ها شامل نقوش محرابی، تزیینات مقرنس و طرح‌های اسلیمی می‌شود. همچنین، برخی از سنگ‌ها نشانگر تلاش و فعالیت‌های توانمندانه متوفی در زندگی و شغل و حرفه ایشان است.
بخش باستان‌شناسی این موزه نیز در ویترین‌های خود نمونه‌هایی از آثار باستانی را به نمایش گذاشته است. این نمونه‌ها شامل ظروف سفالی، جنگ‌افزارهای مفرغی، زیورآلات طلایی، آبگینه‌های زیبا از دوره اسلامی، و حتی سکه‌هایی از دوره اشکانی تا قاجاریه می‌شوند. این بخش به‌گونه‌ای طراحی شده است که نگاهی عمیق به تاریخ بیش از ۷ هزار سال ایران‌زمین و خصوصاً خطه گلستان ارائه دهد و اشیا به ترتیب زمانی، از دوره‌های تاریخی مختلف را به نمایش بگذارد.
به طور خاص، موزه باستان‌شناسی گرگان از دوره اشکانی تا دوره قاجاریه، تنوع بی‌شماری از آثار باستانی را به دیدار بازدیدکنندگان خود می‌گذارد که این نمایشگاه باعث بهبود درک از تاریخ و فرهنگ این ناحیه می‌شود.
کاخ‌موزهٔ گرگان:
کاخ‌موزه گرگان، یکی از دوازده کاخ تاریخی خانواده پهلوی در ایران است که در شهر گرگان واقع شده است. این ساختمان در دوران پهلوی اول بر فونداسیون یک بنا صفوی ساخته شده و مساحت آن حدود ۲۵۰ مترمربع است. هم زمان با افتتاح پارک‌شهر، کتابخانه، و ایستگاه راه‌آهن گرگان در سال ۱۳۴۳، این کاخ تبدیل به موزه‌ای شده که در زمینه باستان‌شناسی فعالیت می‌کند.
در ساختار کاخ‌موزه گرگان، دوطبقه و سقف شیروانی با مساحت ۲۵۰ مترمربع واقع شده است. این موزه از دو بخش اصلی تشکیل شده است، یعنی بخش معرفی مشاهیر استان گلستان و بخش اشیای سلطنتی. علاوه بر این دو بخش، نمایشگاه‌های موقت با محتوای متنوع تاریخی و هنری نیز در این موزه برگزار می‌شود. در حیاط موزه نیز سنگ قبرهایی از قرن هشتم تا چهاردهم هجری قمری به‌نمایش‌درآمده است.
در بخش معرفی مشاهیر استان گلستان، تندیس‌ها و آثار مربوط به علما، دانشمندان، و فرهیختگان ناحیه گرگان از قرن سوم تا دوره پهلوی به نمایش گذاشته شده‌اند. همچنین، در بخش اشیای سلطنتی، مبلمان کاخ و ۱۰۰ قلم از لوازم و اشیا دوره پهلوی و استراحتگاه خانواده پهلوی به دیدار بازدیدکنندگان گذاشته شده است.
موزهٔ صنایع‌دستی گرگان:
واقع در خانهٔ امیرلطیفی، این موزه شامل صنایع‌دستی متنوعی از جمله حصیربافی، خراطی و بافندگی ترکمن‌ها و قزاق‌ها است. بناي این موزه به آخرين حاكم استرآباد در دوران قاجار تعلق داشته است. اين خانه به مالكيت مهدي خان ملك، يكي از اعيان خاندان ملك، تعلق داشته و در زماني كه اين حاكم در آن ساكن بوده، با نام مهدي خان ملك شناخته مي‌شده است. بعد‌تر اين خانه به مالكيت داماد اين خاندان يعني ابوالقاسم امير لطيفي منتقل شد و از آن زمان به نام خانه امير لطيفي شناخته مي‌شود. بعدها یعنی در سال 1389 تصمیم به تغییر کاربری این ساختمان به موزه گرفته شد و از آن زمان به نام “موزه صنایع‌دستی گرگان” شناخته می‌شود.
کاخ آقامحمدخان قاجار:
این کاخ در سال ۱۱۶۵ خورشیدی به دستور آقامحمدخان قاجار در باغ مشهور به “عباس خانی” در گرگان (استرآباد) ساخته شد. پس از آن، در ۶۰۰ متری این کاخ، پهلوی اول نیز کاخ خود را ساخت. در سال ۱۰۰۷ هـ.ق، طبق دستور شاه‌عباس اول صفوی، زمین‌های این محدوده با قیمت ۴۵ تومان از صاحبان آن برای احداث دولت‌خانه خریداری شدند و ساختمان‌های متعدد دولت‌خانه در آنجا ایجاد شدند. همچنین، پس از رسیدن آقامحمدخان قاجار به قدرت، این مجموعه به‌عنوان محل اقامت و ستاد جمع‌آوری قوای نظامی او مورداستفاده قرار گرفت.
سخن آخر:
بافت تاریخی گرگان باشکوه معماری و ارث فرهنگی خود، نشان از زیبایی و تاریخ این شهر دارد. این بافت، با موزه‌ها، مساجد و بازارهای خاص خود، نقش بسیار مهمی در جلب گردشگران و حفظ تاریخ ایران ایفا می‌کند و مسیری جذاب برای سفر در زمان را فراهم می‌سازد.
از بازار نعلبندان با معماری زیبا تا مسجد جامع با مناره‌های گرد از دوره سلجوقی، از موزهٔ باستان‌شناسی گرگان تا کاخ شهر و موزهٔ صنایع‌دستی، از کوچه‌ها و خانه‌ها به‌یادگارمانده از دوران قاجار تا مدرسهٔ عمادیه به‌یادگارمانده از دوران صفوی، این شهر تاریخی به گردشگران فرصت می‌دهد تا با غنای فرهنگ و هنر این ناحیه آشنا شوند.