بافت تاریخی سرچشمه گرگان
سرچشمه در قلب بافت تاریخی گرگان، دارای بناهای تاریخی و خاطراتی غنی از گذشته و جایی است که هر خیابان یک حکایت، هر کوچه یک خاطره، و هر درخت یک داستان دارد. سرچشمه، پر از خاطرات و زندگی روزمره گذشته مردم گرگان است. این منطقه بافت تاریخی گرگان را در خود نهفته و تا زیباییش را تا کنون در خود و در قلب مردم حفظ کرده است.
محله سرچشمه، با موقعیت جغرافیایی خاص خود، به عنوان هسته مرکزی محلات قدیمی گرگان شناخته می‌شود. بافت معماری محله سرچشمه، شامل خیابان‌های پر از ارزش تاریخی، خانه‌های سنتی با دروازه‌های چوبی، تکایا، و بناهای قدیمی زیبا است که هر یک از آنها داستان‌هایی از گذشته را با خود به همراه دارند و عناصر تاریخی و فرهنگی درون محله سرچشمه، از جمله مساجد، تکایا، امام‌زاده‌ها، بازارهای قدیمی و کارگاه‌های سنتی نجاری و قالیبافی، همگی به شکل زنده‌ای از فرهنگ و تاریخ مردم گرگان و شمال ایران به تصویر کشیده شده‌اند.
همچنین این محله دارای معماری سنتی زیبا و حضور آثار تاریخی و مذهبی متعددی است که باعث جذابیت برای بازدیدکنندگان و گردشگران محلی و خارجی می‌شود.
چنار سرچشمه (پیر چنار)
تنومندترین و از مشهورترین چنارهای استرآباد، چنار سرچشمه بوده است. موقعیت مکانی آن در ضلع شمالی امام زاده بی بی سبز (بی سر) و در شمال غربی قنات سرچشمه بوده است. بر اساس مدارک و شواهد باقی مانده در داخل تنه ی این یک باب دکان وجود داشته که در ادوار مختلف کاربری آن تغییر کرده است. اهالی محل این دکان را با عنوان دکان لاپه کناری می شناختند. ورودی این مغازه ابتدا به سمت شمال بود و بعدها با گسترش آن، همان دکان به سه باب دکان تفکیک شده که یک ورودی به سمت شرق و یکی به سمت غرب نیز داشت. در سمت جنوب آن نیز تنه درخت بود.
متاسفانه این چنار در دهه 1330 شمسی آتش گرفت و کامل سوخت. ظاهرا علت این آتش سوزی شروع آتش از قهوه خانه درون درخت بوده است. در حال حاضر نیز در محل نیز سه باب دکان کوچک وجود دارد که دوتای آن با عم ادغام شده و در آن مغازه ی مسگری دایر است. دکان دیگر نیز سالهاست تعطیل است.
درخت چنار تنومند دیگری نیز در قسمت شمالی درخت در سمت سرچشمه وجود داشت که در اوایل دهه 1370 بر اثر طوفان در هم شکست و بقایای آن نیز قطع شد.
موقعیت مکانی سرچشمه
سرچشمه یکی از محلات قدیمی و معروف و در حد فاصل میدان شهرداری و چهار راه میدان گرگان واقع شده است. از دیگر محله‌ها و بافت قدیمی گرگان مانند سبزه مشهد، دربنو، دوشنبه‌ای، چهارشنبه ای و نعلبندان نیز به سرچشمه راه و مسیر تردد هست. به همین دلیل این موقعیت مکانی ، سرچشمه را به یکی از نقاط اصلی و مهم شهری تبدیل کرده است که به راحتی به سایر مناطق و محلات شهری دسترسی دارد.
سرچشمه به دلیل وجود قنات‌ها و منابع آبی حیاتی در این منطقه و تأثیر آنها بر رونق اقتصادی و اجتماعی محله به این نام معروف شد. قنات‌ها از دیرباز به عنوان یکی از منابع اصلی تأمین آب برای مردم این منطقه شناخته شده‌اند و به آبادی و باروری این سرزمین کمک کرده‌اند. این منابع آبی، علاوه بر تأثیر مثبت بر زندگی اقتصادی و کشاورزی، به شکل فرهنگی و اجتماعی نیز در زندگی مردم این محله تأثیرگذار بوده و از آنجایی که آب معمولاً به عنوان نماد حیات و رونق شناخته می‌شود، نامگذاری محله به “سرچشمه”، این ارتباط عمیق میان آب و زندگی انسان را نمایان می‌سازد و از اهمیت این منطقه به عنوان یک نقطه مهم در تاریخ و فرهنگ محله خبر می‌دهد.
بناهای تاریخی و معماری سرچشمه
محله سرچشمه به دلیل غنی بودن در بناهای تاریخی و معماری معروف است. در این محله، بسیاری از بناهای با ارزش تاریخی و فرهنگی قرار دارند که به تاریخ و فرهنگ این ناحیه روشنایی می‌بخشند. این بناها با ارزش تاریخی و فرهنگی، نمایانگر فرهنگ و تاریخ این محله بوده و جزء جاذبه‌های گردشگری و فرهنگی شهر گرگان محسوب می‌شوند.
مساجد و تکایا
محله سرچشمه دارای مساجد و تکایای با ارزشی است که نمونه‌های بارزی از معماری و هنر اسلامی را به نمایش می‌گذارند. این مساجد و تکایا، محل تجمع و عبادت مردم بوده و همچنین به عنوان مراکز فرهنگی و اجتماعی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند.
علاوه بر مساجد و خانه‌های سنتی، محله سرچشمه دارای سایر بناهای تاریخی و فرهنگی نیز است. این شامل بناهای مذهبی مانند امام‌زاده‌ها و آثار تاریخی مانند بناهای دیواری، سرای‌ها، و ساختمان‌های معروف دیگر می‌شود که هر یک به نحوه‌ی خاصی به تاریخ و زندگی مردم این محله روایت می‌کنند.
امامزاده نور
امامزاده نور یکی از آثار تاریخی مهم شهر گرگان است که به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این مکان محل قرارگیری مرقد امامزاده اسحاق بن موسی بن جعفر، برادر امام رضا (ع)، از مفاخر معنوی و روحانی شهراست. مرقد امامزاده نور با معماری زیبا و تزئینات آجری، گچ بری و صندوق چوبی نفیس خود، توجه بازدید کنددگان و زائران به به خود جلب می کند.
در داخل مرقد، محراب زیبایی که نقوش اسلیمی در آن به کار رفته، زیبایی و مجللی را به این مکان می‌بخشد. همچنین، کتیبه‌های گچ بری با تاریخ‌های مختلف و کتیبه‌های خط کوفی نیز از جلوه‌های فرهنگی و تاریخی امامزاده نور هستند.
امامزاده نور همچنین به عنوان محلی برای به خاک سپردن اموات در گذشته شناخته می‌شده است و اطراف آن به محلی برای قرار دادن قبور بود. در نزدیکی امامزاده نور، مسجد جامع شهر گرگان با تاریخچه‌ای مهم نیز واقع شده است.
این مکان با تاریخچه‌ای طولانی و آثاری از دوران‌های مختلف، جزو جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی شهر گرگان محسوب می‌شود.
تکایا
تکایای سرچشمه، به عنوان یکی از جواهرات معماری سنتی شهر گرگان، از جاذبه‌های فرهنگی و مذهبی این منطقه محسوب می‌شود. این تکایاها، ساختمان‌های چوبی با معماری خاصی هستند که در محلات قدیمی مانند سرچشمه گرگان قرار دارند.
تکایا به عنوان مراکز فعالیت‌های مذهبی و جمعیتی در شب‌های محرم و مراسم دینی مختلف، به ویژه در محله سرچشمه، شناخته می‌شوند. در این مکان‌ها، مردم شهر به رسم و آیین‌های دینی خود، مانند طوق‌گردانی، پاممبری، و دسته‌چوبی، در مراسم مذهبی عزاداری می‌کنند. این تکایاها همچنان بخشی از فرهنگ و زندگی اجتماعی مردم گرگان را تشکیل می‌دهند و به عنوان نمادهای مهمی از تاریخ و هویت این شهر شناخته می‌شوند.
خانه‌های قدیمی
در محله سرچشمه، خانه‌های سنتی و قدیمی به جامانده از دوران قاجار به وفور یافت می‌شوند که نمونه‌هایی از معماری سنتی و محلی را به تصویر می‌کشند. این خانه‌ها با دروازه‌های چوبی، سقف‌های شیروانی، و نمای زیبا از جلوه‌های قدیمی و زیبای محله سرچشمه هستند.
1. خانه شفیعی:
خانه شفیعی یکی از نمونه‌های بارز معماری قاجاری در گرگان است که در محله سرچشمه واقع شده است. این خانه دارای دو حیاط است و به شیوه حیاط مرکزی ساخته شده است. ساختار اصلی بنا از آجر و چوب با اندود کاهگل و گچ است و سقف آن شیروانی با پوشش سفال همگون است، مشابه خانه‌های سنتی گرگان. خانه شفیعی، یکی از کمترین خانه‌های سه طبقه بافت تاریخی گرگان است که در گذر زمان تغییراتی را تجربه کرده و به افزایش جمعیت ساکنین، تعدادی اتاق نیز اضافه شده است. این خانه با تزئینات و زیبایی‌های دوره قاجار، از جمله طاق و طاق‌نماهای جناغی و تزیینات آجری خفته راسته، در بالای ورودی ستون‌های آجری، زیبایی و شکوه خاصی به خود می‌بخشد.
2. خانه باقری‌ها:
خانه باقری یکی از نمونه‌های برجسته معماری بومی مسکونی در شهر گرگان است که به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی بازمی‌گردد. این بنا در محله سرچشمه واقع شده و از تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۲۸۰۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شده‌است. این بنا با مساحت زیاد و حیاط‌های گوناگون، به عنوان یکی از وسیع‌ترین و سالم‌ترین نمونه‌های خانه‌های تاریخی گرگان شناخته می‌شود. معماری خانه باقری، ترکیبی از فضاهای باز و بسته است که با نظمی آشکار و ترکیب جالبی از اجزای مختلف ساخته شده است. این بنا با توجه به تنوع حیاط‌ها و ترکیب آنها با فضاهای داخلی، نمونه‌ای بارز از سازگاری با محیط و فرهنگ محلی است.
3. خانه تقوی ها:
خانه تاریخی تقوی‌ها یکی دیگر از جاذبه‌های گرگان و از بناهایی است در دوره قاجار ساخته شده است. این مجموعه ساختمانی بیش از ۱۰ حیاط اصلی و فرعی و 2000 متر مساحت دارد. از ویژگی‌های آن می‌توان به استفاده از مصالح محلی مانند چوب، آجر، و خاک اشاره کرد. این خانه در نزدیکی بازار نعلبندان و امامزاده نور واقع شده و از آثار تاریخی گرگان به شمار می‌رود. این مکان در حال حاضر به عنوان یک کافه نیز فعالیت می‌کند که امکان تجربه محیطی با طراحی سنتی و محلی را برای بازدیدکنندگان فراهم می‌سازد.
دیگر خانه‌های قدیمی به‌جا مانده در محله سرچشمه شامل خانه مفیدیان، خانه فاطمی، خانه میرشهیدی و منزل شیخ محمد باقر فاضل هستند.
چنار قدیمی سرچشمه
در محله سرچشمه در گرگان، در گذشته یک درخت چنار بسیار بزرگ و با قدمت تاریخی وجود داشت. این درخت به نوعی نماد صلابت و جلوه‌ای زیبا به شهر گرگان می‌افزود. اتاقکی کوچک بالای این درخت به مدت سال‌ها برای کسب و کارهای مختلف محله استفاده می‌شد؛ از آرایشگاه گرفته تا فعالیت‌های مربوط به ماست‌بندی و قهوه‌خانه. متاسفانه، در حال حاضر این درخت چنار به دلایل نامعلومی، دیگر وجود ندارد. بعضی افراد معتقدند که به علت فرسودگی وخطر شکستن، این درخت توسط اهالی منطقه قطع شده است و برخی دیگر به این باورند که به علت آتش‌سوزی به طور خودجوش از بین رفته است.
محله سرچشمه گرگان با تاریخچه غنی و فرهنگ ژرف خود، یکی از جواهرات فرهنگی استان گلستان و ایران به‌شمار می‌رود. حفظ و ارتقاء این محله به‌عنوان یکی از میراث‌های فرهنگی و تاریخی، نیازمند تلاش‌های همگانی و هماهنگی بین مراکز مختلف فرهنگی و مسئولان محلی است. از این رو، به‌منظور حفظ و ارتقاء معیشت و فرهنگ مردم این منطقه، لازم است توجه ویژه‌تری به این محله داشته شود.