مسجد جامع گرگان
مسجد جامع گرگان از بناهای تاریخی شهر گرگان است.
این مسجد در کنار بازار اصلی نعلبندان این شهر قرار دارد.
این مسجد در عصر سلجوقیان ساخته شده و دارای مناره های کروی است که روی آن کتیبه‌ای به خط کوفی قرار دارد.
مسجد جامع گرگان با مناره‌ای گرد و آجری، منبر منبت کاری شده دوره ی تیموری و دو لنگه درب چوبی با معرق‌کاری کم نظیر موزه‌ای از ادوار گوناگون تاریخ استرآباد از دوره سلجوقی تا امروز است که همچنان در میان محله کهن نعلبندان و ورودی بازار قدیمی این شهر جای گرفته است.
قدیمی‌ترین سنگ نبشته های متصل به دیوار ایوان غربی این مسجد مربوط به پیش از دوره حکومت صفویان بر ایران و متعلق به دوره حکمرانی قره قیونلوها است
قدیمی‌ترین سنگ‌نبشته‌هایی که به دیوار ایوان غربی متصل بوده مربوط به دوره قره‌قویونلوها است.
یکی از قدیمی‌ترین سنگ‌نبشته‌ها به فرمانی از دوره شاه طهماسب صفوی تعلق دارد.
پلان ایوان و مکان جای‌گیری آن طبق کاوش‌های باستان‌شناسی و برخی آثاری که از کف‌سازی‌هایی آن به دست آمده، مربوط به قرون اولیه اسلامی است.
در دی ۱۳۳۳ مسجد جامع گرگان بر اثر زمین‌لرزه شکست برداشت که با کمک شیر و خورشید، ترمیم شد.
هم اکنون مصالح سازه بنا به علت شرایط خاک منطقه و دیرینگی بنا دچار فرسایش شده و سطح مقطع آن کاهش پیدا کرده است ،
بنا در خود فرونشسته و طاق دچار ترک شده است.
طرحی برای تقویت پی و جرزها و تعویض ملات پودر شده لای جرزها پیشنهاد شده بود اما با آن موافقت نشد.
یک در دولنگه به‌همراه چهارچوب آن و منبر چوبی متعلق به دوره تیموری در صحن یکی از شبستان‌ها قرار دارند.
منبر قدیمی و تاریخی با هشت پلکان، از جنس چوب و از نوع قالب و گره است که با نقوش گل و بته منبت‌کاری شده است.
در دوازده قالب هشت‌ضلعی اسامی دوازده امام و علاوه بر آن نقوش اسلیمی بر بدنه طرف چپ این منبر چوبی به چشم می‌خورد.
خسارات و صدمات زیادی به بدنه سمت راست چوب وارد شده که به‌خاطر مجاورت بدنه با دیوار و رطوبت و گذشت زمان بوده است.
به‌طور کلی منبر پوسیدگی‌ها و شکستگی زیادی دارد و اکنون در محفظه‌ای شیشه‌ای در ایوان غربی محافظت می‌شود.
این منبر به تعمیر و نگهداری اصولی و علمی بیشتری نیاز دارد.
سه کتیبه از زمان‌های تیموری و افشاری در منبر وجود دارد که به خط ثلث، نسخ و نستعلیق نوشته شده‌اند.
معماری مسجد جامع گرگان
مسجد جامع گرگان از حیاطی مرکزی به‌شکل دو ایوانی با چهار شبستان تشکیل شده است که مزین به تزیینات معماری خاص آن دوره هستند.
ترکیبی از آجر و کاشی، کاشی هفت‌رنگ و مناره آجری با خط‌های کوفی مربوط به عصر سلجوقی از جمله تزیینات مسجد جامع به حساب می‌آیند.
این مسجد برخلاف فلات مرکزی و خراسان، گنبد ندارد و سقف آن به‌صورت شیروانی است.
حیاط مسجد با مساحت ۱۰۰۰ متر مربع، شکل دو ایوانی دارد؛ به‌طوری که دو ایوان در غرب و شرق قرار گرفته‌اند.
برخی کارشناسان معتقدند که این مسجد در ابتدا تک ایوانی بوده و بعدها ایوان شرقی (ایوان دوم) به آن اضافه شده است.
مناره مسجد جامع گرگان
تنها بخش بر جای مانده از معماری سلجوقیان، مناره مسجد جامع گرگان است.
مناره با آجر و به حالت استوانه‌ای ساخته شده است و در بالای آن جایگاهی به‌شکل چهارضلعی وجود دارد که موذن بتواند اذان بگوید.
قسمت پایین مناره آیه ۳۲ سوره مبارکه فصلت نقش بسته است. در دورتادور مناره کتیبه‌ای به خط کوفی بنایی دیده می‌شود.
بالای متن کوفی با آجرهای زیبایی آراسته شده که دورتادور مناره به‌شکل نواری تکرار شده است.
تزیینات آجری زیبا در نمای بیرونی آن یادمان سبک معماری آجرچینی عصر سلجوقیان هستند که از شاخص‌ترین ویژگی‌های این مناره به شمار می‌رود.
در بخشی از مناره منفذی دیده می‌شود که عمل نوردهی به درون مناره را انجام می‌دهد.
مناره مسجد جامع از سطح زمین تا قسمت اتاقک ماذنه دارای ۱۰متر ارتفاع و پهنای بخش بالایی مناره حدود پنج متر است. همچنین ۴۷ پله راه ارتباطی اتاقک ماذنه است که به‌طور مارپیچ اطراف مناره قرار دارد
از برخی معماران استرآباد نیز چنین شنیده شده که بانی مسجد جامع گرگان از اهل تسنن و از تراکمه معروف به طایفه ایمر بوده است.
در کتاب ارزشمند تاریخ پنج هزار ساله گرگان و استرآباد اثر استاد اسدالله معطوفی، محقق برجسته تاریخ، نیز صراحتا به این امر اشاره می‌شود که این مسجد توسط ترکمن‌ها ساخته شد و می‌تواند از جمله افتخارات ترکمن‌ها باشد. با این اوصاف می‌توان به نقش موثر ترکمن‌ها در تاریخ گرگان و دشت پی برد.
گلشن مقسمی، کارشناس مرمت آثار تاریخی درباره تاریخچه این بنا گفته است،
سابقه تاریخی مسجد جامع به قبل از زمانی می‌رسد که مذهب شیعه در ایران رسمی شد و رواج یافت.
کتیبه‌ها و مناره آجری آن گویای این مطلب هستند که پایه مسجد زمانی گذاشته شد که مردم ایران سنی مذهب بودند.
برای همین اختلافاتی در جهت قبله وجود دارد. در این بنا قبله اصلی در جهت غرب قرار گرفته است که با قبله شیعیان اختلاف جهت دارد.
در هر صورت، او اعتقاد دارد که مسجد مذکور در دوره سلجوقی ساخته شده است.