تاریخ‌نگار گرگانی با اشاره به اهمیت ویژه شب یلدا در بین خانواده‌های ایرانی، گفت: مهم‌ترین کارکرد شب یلدا آشتی دل‌ها، رفع کدورت‌ها و همبستگی اجتماعی در بین فامیل است.
در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺮدم اﻳﺮان ﻓﺼﻞ ﺳﺮد زﻣﺴﺘﺎن، با برگزاری آیین یلدا آغاز می شود و مردم در بلندترین شب سال به نام شب چله یا شب یلدا گرد هم می آیند تا با مهر، عشق و صفا به سرمای زمستان گرمی ببخشند، جشن شب یلدا از رویدادهای باستانی ایران زمین با قدمتی بیش از هفت هزار سال است که در واقع ﺑﻬﺎﻧﻪای ﺑﺮای اﺑﺮاز ﺷﺎدی و ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ اﻋﻀﺎی ﺧﺎﻧﻮاده و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان اﺳﺖ.
جمع شدن در خانه بزرگ‌ترها دور یک سفره که روی زمین پهن‌شده و بسیاری از عناصر سنتی این مراسم با تنقلات خاص خود از جمله انار، هندوانه، آجیل شب یلدا، سوپ مخصوص و چندین و چند نوع غذای دیگر که روی آن قرار دارد. خواندن دیوان حافظ، شاهنامه فردوسی به‌ویژه توسط بزرگ‌ترهای خانواده، آواز خواندن و نواختن آلات موسیقی از جمله دیگر سنن این مراسم باستانی در جای جای ایران پهناور است، این شب خاطره‌انگیز در ۲۹ آذرماه ۱۳۸۷ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
یکی از این آیین‌های زیبا و ماندگار که هزاران سال در فرهنگ ما قدمت دارد و بین ایرانی‌ها نهادینه شده مراسم «شب یلدا» یا به تعبیر دیگر «شب چله» است البته در فرهنگ ایرانی‌ها دو تا چله وجود دارد؛ چله بزرگ که شب اول دی ماه است و در فرهنگ عامه منظور از شب یلدا همین شب است که مراسم می‌گیرند. چله کوچک هم شب یازدهم بهمن است که چندان مورد توجه مردم نیست ولی مرحوم پدرم به هر دو چله اهمیت می‌داد و همیشه چله بزرگ و کوچک را یادآوری می‌کرد.
وی با بیان اینکه بنده از دوران کودکی تاکنون شاهد حُسن توجه مردم نسبت به شب یلدا بوده و هستم طوری که حتی برخی نام دختران خود را یلدا می‌گذارند، افزود: خوب است رسانه‌ها مخصوصاً صداوسیما و مراکز دانشگاهی و مدارس و مجامع مردم‌شناسی به این موضوع در میان اقوام مختلف ایرانی بپردازند و آن را به‌عنوان یک میراث معنوی در مجامع بین‌المللی معرفی کنند و حتی می‌توان ملت‌های دیگر را نیز به اجرای این آیین انسانی و ایرانی تشویق کرد.
اهتمام اقوام گلستان به خصوص نسل جوان این قومیت‌ها در پاسداشت آیین‌های اصیل ایرانی، به فصل مشترک ساکنان استان تبدیل شده و نمایش این باورمندی‌ها در مناسبت‌هایی مانند شب یلدا، گلستان را به سرزمین جذاب و تماشایی تبدیل می‌کند.
جمع‌شدن فامیل در منزل بزرگان و ریش‌سفیدان، گرفتن فال از دیوان حافظ، پیش‌بینی سرنوشت از روی دانه‌های سرخ یا سفید انار، خوردن سبزی‌پلو با ماهی، پخت انواع شیرینی خانگی و اعتقاد به خوردن هنداونه برای کسب خوشبختی ازجمله مهم‌ترین سنت‌های مشترک ساکنان گلسیتان به عنوان نگارستان اقوام در این شب طولانی است.
جشن و آیین‌های کهن یلدای آریایی به‌عنوان گنجینه‌ای از رسوم و سنت‌های گذشتگان اقوام این سرزمین نماد زایش و پیروزی است که باوجوداینکه هزاران سال از عمر آن می‌گذرد، همچنان پابرجا مانده و گنجینه‌های نهفته در آن تاکنون در میان اقوام مختلف ایران زمین از جمله ساکنان گلستان محفوظ مانده است.
آسوکه خوانی، ایبردن و دیگر آیین های چله کلو سیستانی های گلستان در یلدا
محقق فرهنگ اقوام سیستانی در این ارتباط به خبرنگار ایرنا گفت: در بین قوم سیستانی ساکن در گلستان چله خورد و چله کلو (شب چله بزرگ) همراه با جشنی شبانه و بیداری تا طلوع خورشید در کنار کهنسالان و بزرگان خانواده برگزار می شود.
محمد آذری افزود: سفره یلدایی قوم سیستانی با نانی به نام چنگالی، گندم بریان، شیرنَک وچَوَلی، قلیفی، کماچ، تَجگی، طیفی، خرمالندو، تخمه ناب هندوانه سیستانی، کشته های چولی، شیرینک، دوشو، انار سیستان، آبگوشت معطر به آچار زابلی همراه با خواندن شعرهایی چون «خوردن شیرنک ودوشو چه مزه میده امشو»، «شو یلدا شه نو یاره مه نیومه» و «خدا جو خی که بوگو شو درازه» آراسته شده واعتقاد دارند در شب یلدا، انار، هندوانه، ماست، شیر، پنیر و کنجد که خورده شود تا پایان سال موجب فزونی و فراوانی نعمت خواهد شد.
وی اظهار داشت: جوانان سیستانی در این شب به بازیهایی چون قلعه پوده، خسوخسو، کشتی کچ گردان، کدش کدش، زدومنیکه می پردازند.
وی بیان کرد: در این شب نشینی سرد زمستانی مادربزرگ و پدربزرگ سیستانی با بیان آسوکه(قصه گویی) با مفاهیم شجاعت، همدلی، عشق به وطن، ایثار و گذشت، گنجینه های فرهنگی قوم خود را به نسل جوان منتقل می کنند.
مدیرعامل بنیاد نیمروز گلستان گفت: یکی از مراسمی که هنوز هم جایگاه خود راحفظ کرده مراسمی بنام شب چله ایبردن است که در این آیین خانواده داماد نسبت به توانایی مالی خود مقادیری میوه به همراه هدایایی به خانه خانواده عروس برده و در شب یلدا دور هم جمع شده، گل می گویند و گل می شنوند.
هک بازی، فالگوش ایستادن و جعفرقلی خوانی کرمانجی در گلستان
یکی از اقوام کرد ساکن استان گلستان در این ارتباط گفت: آداب، رسوم و سنت هایی که در شب یلدای اقوام کرد کرمانج در گذشته های دور وجود داشته، کم و بیش امروزه نیز رواج دارد.
پروین حسن زاده افزود: اقوام کرمانجی در این شب لباس های محلی با رنگ قرمز مثل چیلوار پوشیده و در خانه بزرگ فامیل خود در دور کرسی که با خشکبارهای مختلفی چون گردو، انجیر خشک، برگ زردآلو، بادام و مغز زردآلو مزین شده، جمع می شوند و کدو حلوایی، لبو و شلغم بخارپز شده می خورند و بزرگ فامیل هم با غذاهایی سنتی از آنها پذیرایی می کند و برای فامیل های نزدیکی که بنا به دلایلی نتوانسته در این جمع حاضر شوند غذاهای یلدایی را برایشان می فرستند.
وی اظهار داشت: یکی دیگر از رسم‌های جالب کرمانجی ها در شب یلدا، پخت فتیر مسکه، غذایی ساده ولی بسیار سنگین، مقوی و گرم متشکل از روغن حیوانی تازه است.
وی بیان کرد: پخت کوفته ای به نام «تلخان» از جمله شیرینی های محلی مشهور این شب بوده که از گندم بریان و آسیاب شده و شیره انگور درست می شود که به عنوان تنقلات در شب یلدا استفاده می شود.
این فعال فرهنگی گفت: در شب یلدا گاهی تا صبح بیدار بوده و بازی های مختلفی چون هک بازی (تخم مرغ بازی) و کاف بازی (بازی با استخوان گوسفند) را در آیین‌های خاص در برگزاری یلدا انجام می دادند و برندگان آن تخم مرغ جایزه می گرفتند.
حسن زاده افزود: خانه های کرمانجی در قدیم دودکش داشته و بچه ها در شب چله از بالای پشت بام به نزدیک این دودکش ها رفته و فالگوش می ایستادند و حرف های مثبتی را که می شنیدند تعبیر به آینده خوب خود می کردند، پس از آن سبدهایی را از دودکش به داخل آن خانه فرستاده و صاحبخانه تنقلاتی داخل سبد می گذاشته است.
وی اظهار داشت: در موسم یلدا کردهای کرمانج شعرهای «جعفرقلی زنگلی» را می خواندند و اشعار این شاعر در بین کوچک و بزرگ این قوم در این شب در کنار شاهنامه خوانده می شده است.
وی بیان کرد: سرخی انار و هندوانه در فرهنگ کرمانجی نماد زایش، زاد و ولد زیاد بوده و در این شب به تازه عروسان می گفتند که برای اینکه بچه های زیبای بسیاری از شما یادگار بماند از این دو میوه در این شب غافل نباشند.
نوای موسیقی دوتار در شب طولانی یلدا
یکی از اقوام ترکمن در این ارتباط گفت: در شب یلدا فامیل ها در خانه یکی از اقوام ترکمن برای تقدیس، نوزایی و ستایش زندگی جمع شده و با نوای موسیقی سنتی دوتار و نغمه های اصیل و غنی اشعار ترکمنی همچون اشعار مختومقلی فراغی این شب را جشن می گیرند.
المیرا مصدق افزود: جوانان و نوجوانان در این شب طولانی دور اجه ها یا همان مادربرگ ها جمع شده و آن ها هم با صبر و حوصله داستان ها و افسانه های قوم ترکمن همچون آق پامیق و زهره و طاهر را نقل می کنند.
وی اظهار داشت: سفره های شب یلدا با اشعار مختومقلی فراغی در کنار حافظ شیرازی مزین شده و بانوان قوم ترکمن برای آراستن بیشتر این سفره رنگین در کنار آجیل، انار، هندوانه شیرینی های سنتی چون بیشمه می گذارند و از مهمانان خود با غذای سنتی چون چکدرمه پذیرایی می کنند.
وی بیان کرد: دختران و زنان جوان هم در این شب نشینی ها لباس های سنتی خود را معمولا پوشیده و با گرفتن فال حافظ از با لبخند به پیشواز زمستانی زیبا و پر امید می روند.
پختن کمبه نان، برنجک و شو چله گَتِمار خانه شُمبِه در روستای باستانی نودیجه
یکی از اقوام بومی فارس گلستان هم در گفت و گو با ایرنا گفت: دور هم بودن در شو چله، انجام صله‌ی رحم، صمیمیت، محبت، گرمای دوستی و آب شدن یخ های کدورت‌ها در طولانی‌ترین شب سال بوده و بی شک «شو چله گتمار خانه شمبه» یادگار شب نشینی های طولانی یلدایی گذشتگان ما به نسل امروز است.
حمید رضایی نودیجه افزود: در روزگار پدربزگ ها و مادربزرگ هایمان در شب یلدا در روستای نودیجه گرد هم جمع شده و گاهی تا طلوع خورشید بیدار می‌ماندیم و به خاطرات گذشتگانمان گوش می دادیم.
وی اظهار داشت: قاچ های مدور هندوانه و مرواریدهای سرخ انار در شب طولانی یلدا شادی را برای تمام بچه ها ارمغان داشت.
وی با لهجه زیبای گیلکی بیان کرد: برای برکت، فراوانی، سلامت و نشاط هم از میوه های خشکی چون توت، انجیر و سیب در این شب استفاده می کردیم.
رضایی با اشاره به قدمت پیش از تاریخ ایران باستان روستای نودیجه افزود: پختن کمبه نان با روغن محلی، برنجک، پشت زیک، بریانی، لبو و کدوهای آبپز شده، سبزی پلو با ماهی همراه با گرفتن فال حافظ هم از جمله دیگر رسوم مختص در این شب در بین قوم گیلک ساکن روستای باستانی نودیجه است.
